H παιδική και η εφηβική ηλικία είναι ιδιαίτερα ευάλωτες περίοδοι της ζωής λόγω της συνεχούς σωματικής αύξησης και της πλαστικότητας του εγκεφάλου.
Η έρευνα έχει δείξει οτι το χρόνιο και/ή έντονο στρες κατα τη διάρκεια των περιόδων αυτών έχει ιδιαίτερη σημασία λόγω των μόνιμων επιδράσεων που μπορεί να έχει στη δομή και λειτουργία των αναπτυσσόμενων οργάνων και συστημάτων, αυξάνοντας την προδιάθεση του ατόμου για νοσηρότητα κατα τη διάρκεια της ζωής του.
Το Στρες, γενικά, ορίζεται ως η κατάσταση της απειλούμενης ομοιόστασης (της σταθερής δηλαδή κατάστασης του οργανισμού), κατα την οποία διεγείρεται η προσαρμοστική απάντηση του οργανισμού σε εξωτερικά ή εσωτερικά ερεθίσματα. Τα δυο βασικά στοιχεία που συμμετέχουν στην προσαρμοστική αυτή απάντηση του οργανισμού σε συνθήκες που απειλούν την ομοιόστασή του είναι α) ο άξονας Υποθάλαμος – Υπόφυση – Επινεφρίδια (ΥΥΕ) και β) το συμπαθητικό νευρικό σύστημα (ΣΝΣ) τα οποία βρίσκονται κεντρικά, στον εγκέφαλο, αλλά και στην περιφέρεια.
Οξύ και χρόνιο στρες
Καθημερινά στρεσσογόνα ερεθίσματα έχουν σαν αποτέλεσμα την οξεία ενεργοποίηση των μηχανισμών του στρες με αποτέλεσμα προσαρμοστικές αλλαγές σε ενδοκρινικά, μεταβολικά, καρδιαγγειακά και συμπεριφορικά συστήματα που προάγουν τη διατήρηση της ομοιόστασης.
Ωστόσο, οι δυσμενείς εμπειρίες έντονων και/ή χρόνιων στρεσσογόνων ερεθισμάτων, οπως οι φυσικές καταστροφές, τα ατυχήματα, οι βίαιες επιθέσεις, η τρομοκρατία, η σεξουαλική/σωματική κακοποίηση, η παραμέληση, οι κοινωνικές ανισότητες μπορούν να οδηγήσουν στην παρατεταμένη και έντονη ενεργοποίηση των βιολογικών συστημάτων του στρες, ή, σε μια κατηγορία ατόμων και περιστάσεων σε χρόνια υποενεργοποίησή τους. Τόσο η υπερ- όσο και η υπο- ενεργοποίηση των βιολογικών μηχανισμών του στρες είναι ισοδύναμη μιας «αλλοστατικής» ή «κακοστατικής» κατάστασης με συνέπεια ψυχολογικές και σωματικές επιπτώσεις στον οργανισμό.
Στρες και Αναπτυσσόμενος Εγκέφαλος
Κατά την ανάπτυξη του εγκεφάλου, φυσιολογικά, υπάρχει μια γενετικά προγραμματισμένη υπερπαραγωγή συνάψεων, ενώ η τελική σχηματοποίηση των νευρικών κυκλωμάτων συμβαίνει με την ισχυροποίηση (consolidation) ή εξάλειψη (κλάδεμα ή pruning) κάποιων από αυτές. Έτσι, επιτυγχάνεται η εμφάνιση των επίκτητων ικανοτήτων κατα τα διάφορα στάδια της ανάπτυξης. Οι διακυμάνσεις των επιπέδων των ορμονών του στρες, όπως τα γλυκοκορτικοειδή, παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στην έναρξη και τον τερματισμό αυτής της διαδικασίας. Στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο, η έντονη και/ή χρόνια ενεργοποίηση των βιολογικών μεσολαβητών του συστηματος στρες, μπορεί να επηρεάσει τη μυελινοποίηση, τη νευρωνική μορφολογία, τη νευρογένεση και τη συναπτογένεση.
Το στρες επηρεάζει επίσης την ανάπτυξη «ευάλωτων» περιοχών που αναπτύσσονται αργά μεταγεννητικά και που έχουν ένα μεγάλο αριθμό υποδοχέων των γλυκοκορτικοειδών, όπως ο ιππόκαμπος και οι αμυγδαλή του εγκεφάλου, περιοχές που σχετίζονται με τη λειτουργία και τον έλεγχο του συστήματος στρες. Με τον τρόπο αυτό, το στρες, «προγραμματίζει» τον εγκέφαλο ώστε να αντιδρά με περισσότερο φόβο/θυμό και άγχος στα ερεθίσματα, κατάσταση που προδιαθέτει σε αυξημένη ψυχική και σωματική νοσηρότητα.
Στρες, Παχυσρκία και Μεταβολικό Συνδρομο
Η έρευνα, σήμερα, συνδέει επίσης το χρόνιο στρες με την παχυσαρκία και τις επιπλοκές της, όπως το μεταβολικό σύνδρομο και ο διαβήτης τύπου 2. Οι μηχανισμοί που συνδέουν τις δυο καταστάσεις είναι συμπεριφορικοί και βιολογικοί. ΠΙο ειδικά, τα παιδιά με χρόνιο στρες είναι πιθανότερο να μην συμμορφώνονται εύκολα στις συστάσεις για υγιεινό τρόπο ζωής και αυτο-φροντίδα.
Μπορεί να παρουσιάζουν αυξημένες «καθιστικές» συνήθειες-όπως οι αυξημένες ώρες τηλεθέασης και χρήσης υπολογιστών και διαδικτύου- έλλειψη άθλησης, συναισθηματική υπερφαγία και έλλειψη αυτοελέγχου μέσω της κατανάλωσης υπερθερμιδικών γευμάτων. Άλλοι μηχανισμοί που συνδέουν το χρόνιο στρες με την παχυσαρκία είναι η έλλειψη ύπνου, η χαμηλή αυτοεκτίμηση και τα αισθήματα ενοχής και αποτυχίας που συνυπάρχουν, ενισχύοντας στο φαύλο κύκλο χρόνιου στρες και παχυσαρκίας.
Οι βιολογικοί μηχανισμοί που συνδέουν το χρόνιο στρες με την παχυσαρκία σχετίζονται κυρίως με διαταραχή στην έκκριση της κορτιζόλης και των κυκλοφορούντων καταχολαμινών στην περιφέρεια. Η παθολογική έκκριση κορτιζόλης και κατεχολαμινών σε άτομα με χρόνιο στρες μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση παχυσαρκίας και σχετιζόμενων με την παχυσαρκία διαταραχών, όπως το μεταβολικό σύνδρομο, ο διαβήτης τύπου 2, καταστάσεις που αυξάνουν τον κινδυνο για καρδιαγγειακά νοσήματα. Τέλος, το χρόνιο στρες, μέσω των χρονίως αυξημένων γλυκοκορτικοειδών, μπορεί να επηρεάσει τη σωματική αύξηση, τη θυρεοειδική λειτυργία και την έναρξη της εφηβείας.
Μελέτη από την κλινική μας έδειξε υψηλότερα ποσοστά συμπτωματολογίας άγχους και κατάθλιψης στα παχύσαρκα σε σχέση με τα φυσιολογικού βάρους παιδιά. Επίσης, τα παχύσαρκα παιδιά με συμπτωματολογία άγχους ή κατάθλιψης παρουσίαζαν αύξηση της ημερήσιας κορτιζόλης σε σχέση με τα παχύσαρκα παιδιά χωρίς αντίστοιχη συμπτωματολογία. Τα ευρήματα αυτά δείχνουν οτι τα παιδιά με παχυσαρκία και ταυτόχρονη συμπτωματολογία άγχους-κατάθλιψης παρουσιάζουν διαταραχή στην έκκριση της κορτιζόλης και αυτό μπορεί να αυξάνει επιπρόσθετα τον κίνδυνο για μεταβολικές και καρδιαγγειακές επιπλοκές.
Νένη Περβανίδου, Επίκουρη Καθηγήτρια Αναπτυξιακής & Συμπεριφοριτικής Παιδιατρικής Α’ Παιδιατρική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών
Βιβλιογραφία
• Chrousos, G.P. Stress and disorders of the stress system. Nat Rev Endocrinol., 5(7): 374-381, 2009
• Pervanidou, P. Biology of Posttraumatic Stress Disorder in childhood and adolescence (2008) J. Neuroendocrinol., 20(5):632-638
• Pervanidou, P., & Chrousos, G. P. (2012b). Metabolic consequences of stress during childhood and adolescence. Metabolism, 61(5), 611-619.
