Η εμμηνόπαυση είναι ένας φυσιολογικός σταθμός στη ζωή της γυναίκας, ο οποίος σηματοδοτείται από την οριστική διακοπή της εμμηνορρυσίας. Εμφανίζεται γύρω στα 51 έτη, με απόκλιση 3-5 ετών.
Μας εξηγεί η Δρ. Χρυσάνθη Σαρδέλη, Μαιευτήρας-Γυναικολόγος, Κλινικός Φαρμακολόγος με εξειδίκευση στην Αναπαραγωγική Τοξικολογία, Αναπλ. Καθηγήτρια Φαρμακολογίας-Κλινικής Φαρμακολογίας ΑΠΘ, Επιστημονική Συνεργάτιδα ΕΛΕΤΕΜ
Πρόκειται για φυσιολογική κατάσταση με συχνά έντονη συμπτωματολογία και επιπτώσεις στην υγεία και πιθανώς στην ποιότητα ζωής πολλών γυναικών. Τα συμπτώματα εμφανίζονται με την έναρξη της εμμηνόπαυσης ή μπορεί να προϋπάρχουν ήδη από την περίοδο της κλιμακτηρίου. Πολλές φορές επιμένουν έως και 5-8 χρόνια μετά την τελευταία εμμηνορρυσία, μολονότι αρκετές δεν τα αναφέρουν καθόλου ή τα εμφανίζουν σποραδικά ή σε ήπιο βαθμό.
Πολλές γυναίκες που ταλαιπωρούνται από εμμηνοπαυσιακά ενοχλήματα καταφεύγουν σε συμπληρωματικές-εναλλακτικές θεραπείες για την αντιμετώπιση τους, επιλέγοντας π.χ. βότανα ή συμπληρώματα διατροφής αντί για θεραπεία ορμονικής υποκατάστασης (ΘΟΥ) ή άλλη κατάλληλη, μη ορμονική φαρμακοθεραπεία. Άλλες γυναίκες απαγορεύεται να λάβουν ΘΟΥ λόγω π.χ. ιστορικού καρκίνου του στήθους, θρομβώσεων ή ηπατικής νόσου ή μπορεί να αρνούνται τη λήψη ΘΟΥ λόγω των πιθανών επιπλοκών. Η επιλογή οποιασδήποτε θεραπείας – συμβατικής, συμπληρωματικής-εναλλακτικής ή συνδυασμών τους – αποτελεί περίπλοκο ζήτημα, που απαιτεί σφαιρική πληροφόρηση και συνεργασία μεταξύ της γυναίκας και του/της γιατρού της.
Οι διαθέσιμες συμπληρωματικές-εναλλακτικές θεραπείες χωρίζονται αδρά σε:
- Διατροφικές παρεμβάσεις & εναλλακτική φαρμακοθεραπεία (π.χ. ειδικές δίαιτες, συμπληρώματα διατροφής, βότανα, άλλα φυτοθεραπευτικά, προβιοτικά, θεραπείες που βασίζονται σε χορήγηση βακτηρίων/άλλων μικροοργανισμών)
- Ψυχολογικές παρεμβάσεις & θεραπείες (π.χ. διαλογισμός, ύπνωση, μουσικοθεραπεία, τεχνικές χαλάρωσης, κλπ.)
- Άσκηση & λοιπές σωματικές θεραπείες (βελονισμός, μαλάξεις, χειρισμοί της σπονδυλικής στήλης, κλπ.)
- Συνδυασμός των παραπάνω: είτε άσκησης και ψυχολογικής παρέμβασης, όπως π.χ. yoga σε συνδυασμό με τεχνοθεραπεία, είτε διατροφικής και ψυχολογικής παρέμβασης, όπως π.χ. η ενσυνείδητη σίτιση.
Η επιλογή κατάλληλων κλινοσκεπασμάτων, η κατάποση μικρών ποσοτήτων δροσερού νερού πριν τον ύπνο, το χαμήλωμα του θερμοστάτη, η αποφυγή αλκοόλ, καρυκευμάτων και καφεΐνης, η διακοπή του καπνίσματος, η ένδυση σε στρώματα που αφαιρούνται εύκολα, το φυσιολογικό βάρος και η χρήση βεντάλιας/ατομικού ανεμιστήρα είναι κάποιες από τις αλλαγές του τρόπου ζωής που, μαζί με τεχνικές όπως η υπνοθεραπεία, οι τεχνικές αύξησης της ενσυνειδητότητας και ο διαλογισμός, φαίνεται να αντιμετωπίζουν ικανοποιητικά το πρόβλημα για αρκετές γυναίκες, χωρίς απαραίτητα να επιφέρουν μείωση της συχνότητας εμφάνισης εξάψεων ή νυκτερινών εφιδρώσεων.
Για τις υπόλοιπες, που ίσως απαγορεύεται να χρησιμοποιήσουν ΘΟΥ (επειδή π.χ. διατηρούν τη μήτρα τους) ή ανησυχούν για τους πιθανούς κινδύνους, υπάρχει η επιλογή της συνταγογράφησης μικρών δόσεων παροξετίνης, ενός αντικαταθλιπτικού φαρμάκου με ικανοποιητική αποτελεσματικότητα και ασφάλεια.
Αρκετές γυναίκες επιλέγουν εναλλακτικές θεραπείες, όπως λήψη ισοφλαβονών σόγιας, δεϋδροεπιανδροστερόνης (DHEA) ή ρίζας φυγοκορίδας, αν και τέτοια προϊόντα δεν είναι αποδεδειγμένα αποτελεσματικά. Η ρίζα φυγοκορίδας μπορεί σπανίως να προκαλεί σοβαρή ηπατική βλάβη, όπως και η DHEA, η οποία επιπλέον μεταβολίζεται σε οιστρογόνα και τεστοστερόνη. Τα φυτοοιστρογόνα που περιέχονται σε κάποια δημητριακά, λαχανικά, όσπρια και καρπούς είναι ουσίες με ασθενή οιστρογονική δράση. Η αποτελεσματικότητα τους – ως μερικά υποκατάστατα συνθετικών ή ενδογενώς παραγόμενων οιστρογόνων – αμφισβητείται, ενώ η μακροπρόθεσμη ασφάλεια τους παραμένει άγνωστη – αν και η βραχυπρόθεσμη χρήση τους θεωρείται μάλλον ασφαλής. Η χρήση kava, maca, νυχτολούλουδου, dong-quai και ginseng είναι επίσης ευρέως διαδεδομένη, παρότι η αποτελεσματικότητα τους παραμένει αμφιλεγόμενη. Η kava έχει ενοχοποιηθεί για πρόκληση σοβαρής ηπατικής βλάβης, ενώ το dong-quai αντενδείκνυται σε ασθενείς που λαμβάνουν βαρφαρίνη. Η λήψη βιοπανομοιότυπων ορμονών (φυτικών σκευασμάτων με χημική δομή παρόμοια ή πανομοιότυπη αυτής των ενδογενώς παραγόμενων ορμονών) πρέπει να αποφεύγεται λόγω της έλλειψης δεδομένων που να επιβεβαιώνουν την ασφάλεια και αποτελεσματικότητά τους, αμφιβολιών για την ποιότητα παρασκευής τους και επειδή η προώθηση τους συχνά συνοδεύεται από παραπλανητικούς ισχυρισμούς, χωρίς επαρκή ενημέρωση για τους πιθανούς κινδύνους που σχετίζονται με τη λήψη τους. Ομοίως, ούτε ο βελονισμός (σε σχέση με τον εικονικό βελονισμό), ούτε η yoga έχει αποδειχθεί ότι είναι αποτελεσματικά για την αντιμετώπιση των εξάψεων και των νυκτερινών εφιδρώσεων.
Πέραν της λήψης συνταγογραφούμενων υπναγωγών φαρμάκων, που όμως δεν ενδείκνυται να χρησιμοποιούνται μακροχρονίως, η βελτίωση της ποιότητας του ύπνου υποβοηθείται από τη διατήρηση ενός σταθερού ημερήσιου προγράμματος, την αποφυγή του ύπνου αργά το μεσημέρι ή τις απογευματινές ώρες, την αποφυγή της χρήσης ηλεκτρονικών συσκευών με φωτιζόμενες οθόνες πριν τον ύπνο, τη διατήρηση της θερμοκρασίας του υπνοδωματίου σε ανεκτά επίπεδα, την αποφυγή έντονης σωματικής προσπάθειας ή κατανάλωσης μεγάλων γευμάτων πριν τον ύπνο και την αποφυγή καφεΐνης ή αλκοόλ.
Οι διαταραχές ύπνου αναγκάζουν κάποιες γυναίκες να καταφύγουν στη λήψη μη συνταγογραφούμενων σκευασμάτων μελατονίνης, τα οποία περιέχουν ανάλογα της ορμόνης που εκκρίνει ο εγκέφαλος όταν κάποιος βρίσκεται σε σκοτεινό περιβάλλον, η οποία μεταξύ άλλων ρυθμίζει τον κιρκάδιο ρυθμό. Δυστυχώς, τα υπάρχοντα δεδομένα δεν τεκμηριώνουν επαρκώς την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια της μελατονίνης για την αντιμετώπιση της αϋπνίας. Η μελατονίνη πρέπει να χρησιμοποιείται με προσοχή από ανθρώπους που λαμβάνουν συγχρόνως αντιπηκτικά φάρμακα ή είναι αλλεργικοί στη δραστική ουσία ή τα έκδοχα των σκευασμάτων μελατονίνης, από ανθρώπους μεγαλύτερης ηλικίας -λόγω πρόκλησης υπνηλίας στη διάρκεια της ημέρας – ενώ απαγορεύεται η λήψη της από ασθενείς με άνοια. Στις περιπτώσεις που δεν επιτυγχάνεται ικανοποιητική βελτίωση, η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία είναι αποδεδειγμένο ότι βοηθάει στην επίλυση προβλημάτων που σχετίζονται με περιεμμηνοπαυσιακές διαταραχές ύπνου.
Η έλευση της εμμηνόπαυσης συχνά συνοδεύεται από κολπική ξηρότητα, πόνο κατά τη σεξουαλική επαφή, αίσθημα καύσους ή κνησμού και στενότητα της εισόδου του κόλπου. Πολλές γυναίκες καταφεύγουν στη χρήση λιπαντικών προϊόντων κατά την επαφή ή την συστηματική εφαρμογή σκευασμάτων που ενυδατώνουν τον κόλπο. Τα αποτελέσματα διαφέρουν από γυναίκα σε γυναίκα, αλλά η χρήση τέτοιων προϊόντων είναι σχετικά ασφαλής και βολική, αν και η αγορά τους επιφέρει οικονομική επιβάρυνση.
Στις περιπτώσεις μη ικανοποιητικού αποτελέσματος υπάρχουν δύο εγκεκριμένα, μη ορμονικά, συνταγογραφούμενα σκευάσματα για την αντιμετώπιση της μέτριας ή σοβαρής δυσπαρευνίας, η πραστερόνη και η οσπεμιφένη, τα οποία έχουν αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα, συγκρίσιμη με αυτή των οιστρογονικών σκευασμάτων, και ικανοποιητική ασφάλεια.
Το tai chi και κάθε είδους ασκήσεις που συμπεριλαμβάνουν διαλογισμό μπορεί να είναι χρήσιμα στην μείωση της βαρύτητας των συνήθων εμμηνοπαυσιακών συμπτωμάτων, συμπεριλαμβανομένων της συχνότητας και της έντασης των εξάψεων, των διαταραχών ύπνου και διάθεσης, του άγχους και των μυοσκελετικών ενοχλημάτων. Η υπνοθεραπεία φαίνεται ότι βοηθάει στην αντιμετώπιση των εξάψεων – αν και συχνά είναι δύσκολο να εντοπίσει κανείς κατάλληλα εκπαιδευμένο υπνοθεραπευτή. Η λήψη βιταμίνης Ε πιθανολογείται από μικρό αριθμό μελετών ότι μπορεί να βελτιώνει τα εμμηνοπαυσιακά συμπτώματα. Η αποτελεσματικότητα όμως φαίνεται να είναι εξίσου μικρή, ενώ οι συγκεντρώσεις που περιέχονται στα σχετικά σκευάσματα είναι σχετικά υψηλές. Η λήψη της μπορεί να συνοδεύεται από αύξηση του κινδύνου αιμορραγίας, συμπεριλαμβανομένων των αιμορραγικών αγγειακών εγκεφαλικών επεισοδίων ενώ αντενδείκνυται σε ασθενείς που λαμβάνουν βαρφαρίνη. Η yoga φαίνεται να είναι εξίσου αποτελεσματική με άλλες μορφές άσκησης όσον αφορά στην ελάττωση της βαρύτητας των εμμηνοπαυσιακών ενοχλημάτων, ιδίως των μυοσκελετικών, και την μείωση της γενικευμένης ανησυχίας και κόπωσης και της κατάθλιψης. Δεν υπάρχουν στοιχεία που να τεκμηριώνουν την υπεροχή κάποιου τύπου yoga έναντι άλλων. Η αρωματοθεραπεία, η ρεφλεξολογία, ο βελονισμός και η παραδοσιακή κινεζική ιατρική είναι μερικές από τις εναλλακτικές θεραπείες που έχουν δοκιμαστεί για την αντιμετώπιση των εμμηνοπαυσιακών συμπτωμάτων με σχετική επιτυχία. Τα διαθέσιμα δεδομένα, όμως, είναι περιορισμένα όσον αφορά στην αποτελεσματικότητα τέτοιων θεραπειών, ενώ υπάρχουν και αντικρουόμενα αποτελέσματα που χρήζουν περαιτέρω μελέτης.
Σε γενικές γραμμές, οι υγιείς γυναίκες με αυτόματη εμμηνόπαυση σε ηλικίες 45-54 ετών, χωρίς ή με ήπια συμπτώματα που δεν επηρεάζουν την ποιότητα ζωής τους, δεν χρειάζεται να αναζητήσουν κάποια θεραπεία. Οι γυναίκες, στις οποίες η οριστική διακοπή της εμμηνορρυσίας επέρχεται ως αποτέλεσμα χειρουργικής αφαίρεσης των ωοθηκών, ακτινοθεραπείας ή αντικαρκινικής χημειοθεραπείας, συνήθως βιώνουν εντονότερες ενοχλήσεις και σημαντική επιδείνωση της ποιότητας ζωής τους.
Σύμφωνα με τα διαθέσιμα δεδομένα, τα οιστρογόνα αποτελούν την αποτελεσματικότερη επιλογή για την αντιμετώπιση των εξάψεων και των νυκτερινών εφιδρώσεων, ενώ επιφέρουν τη μεγαλύτερη βελτίωση της ποιότητας ζωής των γυναικών με έντονη συμπτωματολογία. Όσον αφορά στην αντιμετώπιση των λοιπών εμμηνοπαυσιακών ενοχλημάτων άλλες, μη φαρμακευτικές θεραπείες μπορεί να έχουν συγκρίσιμα ή καλύτερα αποτελέσματα. Η λήψη οιστρογόνων απαιτεί τακτική ιατρική παρακολούθηση και δεν ενδείκνυται για όλες τις γυναίκες, λόγω του κινδύνου εμφάνισης μακροπρόθεσμων επιπλοκών. Η λήψη μη ορμονικών σκευασμάτων, ασχέτως της αποτελεσματικότητας τους, συνοδεύεται συνήθως από ελλιπή δεδομένα σχετικά με τη μακροχρόνια ασφάλεια τους.
Ένας υγιής τρόπος ζωής, φυσιολογικό βάρος, ισορροπημένη προσωπική, κοινωνική και επαγγελματική ζωή, ικανοποιητική φυσική δραστηριότητα και θετική στάση ζωής είναι παράγοντες που δρουν βοηθητικά στην αντιμετώπιση τυχόν εμμηνοπαυσιακών ενοχλημάτων. Η επιλογή οποιασδήποτε άλλης θεραπείας απαιτεί προσεκτική στάθμιση των προσδοκώμενων κερδών έναντι των πιθανών κινδύνων – ειδικά επειδή για πολλές από αυτές τα υπάρχοντα δεδομένα αποτελεσματικότητας και ασφάλειας είναι συχνά αντικρουόμενα, κακής ποιότητας ή και ανύπαρκτα. Κάθε γυναίκα πρέπει να συζητά τα συμπτώματα, το οικογενειακό/ατομικό ιατρικό ιστορικό και τις προσωπικές προτιμήσεις της με τον/την γιατρό της. Ασχέτως του τι θα επιλέξει, πρέπει να επισκέπτεται τον/την γιατρό της τουλάχιστον μία φορά ετησίως, με σκοπό να συζητούν τη γενική της κατάσταση, το αποτέλεσμα τυχόν θεραπείας που λαμβάνει και οποιεσδήποτε αλλαγές ενδείκνυνται ή επιθυμεί η ίδια να γίνουν. Η λήψη οποιουδήποτε ΄΄φυσικού΄΄ ή φυτικού προϊόντος πρέπει να αναφέρεται πάντα στον/στην γιατρό ή φαρμακοποιό, εξαιτίας των πιθανών ανεπιθύμητων ενεργειών ή αλληλεπιδράσεων με φάρμακα ή τροφές. Τα διάφορα συμπληρώματα διατροφής δεν ελέγχονται με τον ίδιο τρόπο ως προς την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα τους όπως τα συνταγογραφούμενα ή μη φάρμακα και άρα η χρήση τους μπορεί συνοδεύεται από απρόβλεπτες ή σοβαρές επιπλοκές, ενώ οι περιεκτικότητες σε δραστικές ουσίες ή έκδοχα μπορεί να διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των σκευασμάτων. Η επιλογή θεραπευτή είναι επίσης κομβικής σημασίας για την επιτυχία οποιασδήποτε συμπληρωματικής-εναλλακτικής θεραπείας και την αποφυγή επιπλοκών ή άλλων βλαβών από κακή ή ακατάλληλη εφαρμογή τους.