Στις μέρες μας, παρατηρείται μια χωρίς προηγούμενο αύξηση του αριθμού των ατόμων της τρίτης ηλικίας. Στις αναπτυγμένες χώρες, η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης έφερε στο προσκήνιο την άνοια (α στερητικό + νους, απώλεια του νου) με πιο συχνή μορφή τη νόσο Alzheimer σαν ένα μείζον ιατρικό, κοινωνικό και οικονομοτεχνικό πρόβλημα. Στην Ευρώπη οι ανοϊκοί ασθενείς είναι σήμερα 10 εκατομμύρια και στην Ελλάδα 200.000. Παγκοσμίως οι ανοϊκοί ασθενείς είναι 44.000.000 και αναμένεται να φτάσουν τα 135 εκατομμύρια μέχρι το 2050. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση η νόσος Alzheimer απορροφά αυτή τη στιγμή το 25% του συνόλου των δαπανών για την υγεία. Οι έρευνες, οι επενδύσεις και η συνεργασία στον συγκεκριμένο τομέα σήμερα είναι ζωτικής σημασίας, τόσο για την επιστημονική έρευνα και τον έλεγχο του κοινωνικού κόστους της άνοιας, όσο και για την προσφορά ελπίδας, αξιοπρέπειας και ποιότητας ζωής στα εκατομμύρια των πασχόντων και στις οικογένειές τους.
Άνοια είναι η απώλεια πνευματικών ικανοτήτων που προϋπήρχαν, σαν αποτέλεσμα δυσλειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου. Η δυσλειτουργία αυτή μπορεί να οφείλεται σε μια σειρά νευρολογικών νόσων, με συχνότερη τη νόσο Alzheimer (50-60% του συνόλου). Άλλες άνοιες είναι η αγγειακή άνοια (άνοια λόγω μεγάλων ή μικρών εγκεφαλικών επεισοδίων), η παρκινσονική άνοια (άνοια ως αποτέλεσμα της νόσου του Πάρκινσον), η άνοια με σωμάτια Lewy, η μετωποκροταφική άνοια κ.λπ.
Η νόσος Alzheimer χαρακτηρίζεται από την εναπόθεση στον εγκέφαλο δύο παθολογικών πρωτεϊνών, του β-αμυλοειδούς και της πρωτεΐνης «τ» που προκαλούν εκφύλιση των νευρώνων του. Τα συμπτώματα της είναι:
Διαταραχές πρόσφατης μνήμης (π.χ. επανάληψη της ίδιας ερώτησης πολλές φορές).
Διαταραχές της ικανότητας κατανόησης και έκφρασης του λόγου.
Διαταραχές των οπτικοχωρικών δυνατοτήτων (π.χ. απώλεια προσανατολισμού στον χώρο, ατυχήματα κατά την οδήγηση).
Έκπτωση της καθημερινής λειτουργικότητας .
Η νόσος Alzheimer παρουσιάζει και ψυχιατρικά συμπτώματα που αποτελούν την κύρια αιτία επιβάρυνσης για τους φροντιστές των ατόμων που πάσχουν και είναι:
Αλλαγές στη διάθεση, απάθεια, κατάθλιψη.
Επιθετικότητα, ευερεθιστότητα, αρνητισμός κ.λπ.
Παραλήρημα και ψευδαισθήσεις.
Από την έναρξη των συμπτωμάτων μέχρι τα τελικά στάδια της νόσου μεσολαβούν κατά μέσο όρο 10 χρόνια.
Οι αιτίες της νόσου Alzheimer δεν είναι συνολικά γνωστές. Οι σημαντικότεροι παράγοντες κινδύνου που έχουν διαπιστωθεί είναι η γενετική προδιάθεση και η αύξηση της ηλικίας, παράγοντες μη τροποποιήσιμοι. Η αυστηρά κληρονομική μορφή της νόσου είναι αρκετά σπάνια. Αφορά σε λιγότερο από 1% του συνόλου των πασχόντων και εμφανίζεται συνήθως σε νεότερες ηλικίες κάτω των 65 ετών. Έχουν αναγνωρισθεί τρία παθογενετικά γονίδια, μεταλλάξεις των οποίων προκαλούν τη μορφή αυτή της νόσου Alzheimer. Τελευταία έχουν επίσης αναγνωριστεί αρκετά προδιαθεσικά γονίδια και για τη σποραδική μορφή της νόσου Alzheimer που εμφανίζεται μετά τα 65 έτη. Γνωρίζοντας ότι φέρουμε ένα τέτοιο γονίδιο, καλούμαστε να τροποποιήσουμε τον τρόπο ζωής μας, να ελέγχουμε τους αγγειακούς παράγοντες κινδύνου, να τρεφόμαστε υγιεινά, να ασκούμαστε σωματικά και πνευματικά για να μειώσουμε τις πιθανότητες εκδήλωσης της νόσου. Συνολικά ο κίνδυνος νόσησης των πρώτου βαθμού συγγενών των ατόμων με νόσο Alzheimer είναι 3-4 φορές μεγαλύτερος από τα άτομα χωρίς οικογενειακό ιστορικό (οικογενείς μορφές – πολλαπλοί γενετικοί προδιαθεσικοί παράγοντες).
Ωστόσο, υπάρχουν και τροποποιήσιμοι παράγοντες όπως είναι οι αγγειακοί παράγοντες, το κάπνισμα, οι κακώσεις της κεφαλής, η κατάθλιψη, οι παράγοντες που επηρεάζουν τα νοητικά αποθέματα (IQ, εκπαίδευση, επάγγελμα, πνευματικές, κοινωνικές δραστηριότητες, φυσική άσκηση κ.λπ.) και οι διατροφικοί παράγοντες.
Οι καρδιαγγειακοί παράγοντες είναι σαφές ότι προδιαθέτουν για αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια και αγγειακή άνοια. Επιπροσθέτως πρόσφατες μελέτες μας παρέχουν ενδείξεις ότι ο διαβήτης, η υπέρταση, η δυσλιπιδαιμία και η παχυσαρκία στη μέση ηλικία πιθανώς να αυξάνουν και τον κίνδυνο ανάπτυξης νόσου Alzheimer μερικές δεκαετίες αργότερα.
Τα τελευταία χρόνια έχουν σημειωθεί σημαντικές πρόοδοι στην πρόληψη, τη διάγνωση και τη θεραπεία της νόσου Alzheimer και των άλλων μορφών άνοιας:
Έχουν αυξηθεί σημαντικά οι γνώσεις μας για τους παράγοντες κινδύνου και τους προστατευτικούς παράγοντες, γεγονός που επιτρέπει σε σημαντικό βαθμό την πρόληψη.
Η διάγνωση σε πρώιμα στάδια είναι εφικτή με προηγμένες μεθόδους (PIB PET- τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων, ογκομετρική MRI, δείκτες στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό, γενετικός έλεγχος, νευροψυχολογικές δοκιμασίες), ώστε να επιτρέπεται η εφαρμογή πολλαπλών παρεμβάσεων, φαρμακευτικών ή μη.
Η έγκαιρη διάγνωση ωφελεί τον ασθενή, την οικογένεια και τα συστήματα υγείας, γιατί δίνει τα χρονικά περιθώρια ενημέρωσης, αποδοχής της κατάστασης, διατήρησης της ποιότητας ζωής και προγραμματισμού για το μέλλον όλων.
Υπάρχουν εξετάσεις αίματος για τη διερεύνηση γενετικής προδιάθεσης αρκετών μορφών άνοιας.
Χρησιμοποιούμε φάρμακα που αποτελούν συμπτωματικές θεραπείες, διατηρούν τη λειτουργικότητα και την ποιότητα ζωής ασθενών και φροντιστών. Πάνω από 100 καινούρια φάρμακα δοκιμάζονται κλινικά αυτή τη στιγμή.
Οι οργανώσεις Alzheimer παίζουν σημαντικό ρόλο στη συνολική διαχείριση της νόσου, παγκοσμίως και στη χώρα μας.
Επιπλέον τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί και χρησιμοποιούνται πολλές μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις που στοχεύουν στην ενδυνάμωση των νοητικών λειτουργιών και εναλλακτικοί (μη φαρμακευτικοί) τρόποι αντιμετώπισης των συμπεριφορικών διαταραχών των ασθενών.
Οι παρεμβάσεις αυτές συνδυαζόμενες με τη φαρμακευτική θεραπεία βοηθούν τον ασθενή να παραμείνει λειτουργικός και να διατηρήσει ικανοποιητική ποιότητα ζωής για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Οι παρεμβάσεις αυτές είναι δομημένες και γίνονται με την εποπτεία και την καθοδήγηση ειδικά εκπαιδευμένων επαγγελματιών υγείας στα κέντρα ημέρας και σε μονάδες μακροχρόνιας παραμονής για ασθενείς με άνοια. Προσαρμόζονται στο νοητικό επίπεδο των ασθενών, έχουν συγκεκριμένους στόχους και περιλαμβάνουν πλήθος δραστηριοτήτων.
Οι βασικότερες μη φαρμακευτικές παρεμβάσεις, για την ενίσχυση των νοητικών λειτουργιών των ατόμων με άνοια, η αποτελεσματικότητα των οποίων έχει τεκμηριωθεί με επιστημονικές μελέτες, είναι οι εξής:
Νοητική ενδυνάμωση – ασκήσεις μνήμης
Εργοθεραπεία – δημιουργική απασχόληση
Λογοθεραπεία
Θεραπείες τέχνης
Γυμναστική.
Η νόσος Alzheimer αποτελεί μια επιδημία του 21ου αιώνα. Τα τελευταία χρόνια γίνεται εντατική επιστημονική προσπάθεια για την ανάπτυξη ριζικών θεραπειών και στο εγγύς μέλλον αναμένονται νέες πιο αποτελεσματικές φαρμακευτικές παρεμβάσεις. Μέχρι τότε, η αυξημένη εγρήγορση και η ευαισθητοποίηση της κοινωνίας για όλες τις διαστάσεις της νόσου είναι εξαιρετικά σημαντικές.
Σακκά Παρασκευή
Νευρολόγος – Ψυχίατρος, Διευθύντρια Τμήματος Νευροεκφυλιστικών Παθήσεων Εγκεφάλου – Ιατρείου Μνήμης ΥΓΕΙΑ, Πρόεδρος της Εταιρείας Νόσου Alzheimer και Συναφών Διαταραχών Αθηνών
