Eίναι ο μεγάλος πρωταγωνιστής των ημερών. Γι αυτό κι εμείς, μέσα από διαδρομές 5000 χρόνων, από τη Βαβυλώνα και την Αίγυπτο, στη Ρώμη και τη Γαλατία κι από την Καστίλη και τη Μασσαλία, στη Βιέννη, το Λονδίνο και το Σινσινάτι, ξεδιπλώνουμε την παράξενη ιστορία ενός ταπεινού αλλά σωτήριου προϊόντος υγιεινής και ομορφιάς. Του σαπουνιού… Μια λέξη , πολλοί -ετυμολογικοί-μύθοι.
H λέξη σαπούνι (soap, savon, sapone, jabon κλπ. αντίστοιχα, σε άλλες γλώσσες), προέρχεται σύμφωνα με την πιο γνωστή εκδοχή, από το μυθικό όρος Sapo που βρισκόταν, υποτίθεται, στα περίχωρα της Ρώμης και στην κορυφή του, γίνονταν θυσίες προς τους θεούς. Οι Ρωμαίες λοιπόν, μας λέει ο μύθος, ήταν οι πρώτες που παρατήρησαν ότι το λίπος των ζώων που παρασυρόταν μαζί με στάχτη από το νερό της βροχής και έπεφτε στον Τίβερη, καθάριζε καλύτερα, όχι μόνο την μπουγάδα αλλά και το δέρμα τους. Κάπως έτσι, η δυσώδης αυτή κιτρινωπή «σαπουνάδα», πήρε το όνομα του βουνού. Εμείς πάλι έχουμε τη δική μας, ελληνοκεντρική εκδοχή, που λέει ότι η Σαπφώ ήταν η πρώτη που έκανε την παρατήρηση αυτή, στη Λέσβο και ότι η ετυμολογία της λέξης σάπων προέρχεται από το όνομα της διάσημης ποιήτριας. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος πάντως, στο έργο του Historia Naturalis το 77 μ.Χ., μολονότι αναφέρει την εκδοχή του όρους Sapo, επιμένει ότι το σαπούνι είναι ανακάλυψη των Γαλατών και όχι των Ρωμαίων και ότι η λατινική λέξη sapo προέρχεται από την Κέλτικη saipo, την οποία χρησιμοποίησαν για να περιγράψουν το μείγμα ζωικού λίπους και στάχτης από φυτά με το οποίο έβαφαν κόκκινα τα μαλλιά τους!
Το σαπούνι και η προ-ιστορία του
Βαβυλώνα 2.800 π.Χ. Μια ουσία, σαν σαπούνι, σε πήλινους κυλίνδρους και οι χαραγμένες πάνω τους οδηγίες παρασκευήςτου – λίπος και στάχτη βρασμένα σε νερό- που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη, μας αποκαλύπτουν ότι οι Σουμέριοι, οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής, ήταν ίσως οι πρώτοι σαπωνοποιοί. Το προϊόν αυτό χρησίμευε για το πλύσιμο του μαλλιού των προβάτων πριν τη χρήση του στην υφαντουργία, αλλά και για τον εξαγνισμό των ιερέων πριν από μια θρησκευτική τελετουργία.
Αίγυπτος 1500 π.Χ. Από τον περίφημο «ιατρικό» πάπυρο Ebers μαθαίνουμε πώς οι αρχαίοι Αιγύπτιοι συνδύαζαν φυτικά έλαια ή λίπη ζωικής προέλευσης με αλκαλικά άλατα και παρασκεύαζαν σαπούνι για τη θεραπεία δερματικών παθήσεων. Την ίδια περίπου εποχή, οι Χετταίοι έπλεναν τα χέρια τους με στάχτη από φυτά, διαλυμένη σε νερό, ενώ οι Ισραηλίτες αναμείγνυαν στάχτες και λάδι για να φτιάξουν το “borith” (εβραϊκή λέξη που απαντάται στη Βίβλο και μεταφράζεται σαν σαπούνι), ένα παχύρρευστο ζελ που χρησιμοποιούσαν στο λούσιμο των μαλλιών.
Φοινίκη 600 π.Χ. Σύμφωνα με τον Πλίνιο, οι Φοίνικες έφτιαχναν κι αυτοί σαπούνι αναμειγνύοντας λίπος κατσίκας και στάχτες από κορμούς δέντρων.
Αρχαία Ρώμη. Σε αντίθεση με τους αρχαίους Έλληνες που δεν γνώριζαν το σαπούνι -καθαρίζονταν με ελαφρόπετρα, άμμο, πηλό και έλαια-, οι Ρωμαίοι, μολονότι ούτε και αυτοί το χρησιμοποιούσαν στο λουτρό τους, το γνώριζαν και μάλιστα το παρασκεύαζαν- στα ερείπια της Πομπηίας ανακαλύφθηκε εργοστάσιο σαπωνοποιίας. Τον 2ο αιώνα μ.Χ. , ο Έλληνας γιατρός Γαληνός, αναφέρει ότι το σαπούνι που έφτιαχναν οι Γαλάτες και οι Γερμανοί με αλισίβα (αλκαλικό διάλυμα από βρασμένο βρόχινο νερό και στάχτη ξύλων) ήταν το καλύτερο για τον καθαρισμό του σώματος και των ρούχων .
Μεσαιωνική Ευρώπη. Ο Χριστιανισμός, ή πιο σωστά η Εκκλησία των πρώτων αιώνων μετά την πτώση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (το 467 μ.Χ.), θεωρούσε το λουτρό και τη χρήση σαπουνιού ειδωλολατρικά κατάλοιπα και απέτρεπε τους πιστούς από το να πλένονται… Πιστεύεται μάλιστα ότι η έλλειψη καθαριότητας συνέβαλε στην εμφάνιση τόσων επιδημιών πανώλης κατά τον Μεσαίωνα. Παρόλα αυτά, στη Νάπολη της Ιταλίας του 6ου αιώνα βρίσκουμε μικρές συντεχνίες σαπωνοποιών και 2 αιώνες αργότερα, το σαπούνι γίνεται και πάλι απαραίτητο προϊόν προσωπικής φροντίδας για τους ευγενείς και τη βασιλική αυλή. Την ίδια εποχή, οι Βίκινγκς του Βορρά, χρησιμοποιούν σαπούνι με βάση την αλισίβα για να ξανθύνουν τα γένια τους!
Ανδαλουσία 10ος αιώνας. Η κατάκτηση της Ιβηρικής χερσονήσου από τους Άραβες, φέρνει μαζί της μια νέα αντίληψη για την υγιεινή, αλλά και τη χρήση σαπουνιού. Οι Ισπανοί μαθαίνουν σιγά-σιγά από τους μουσουλμάνους να φροντίζουν το σώμα τους και οι Μαυριτανοί, έχοντας στη διάθεσή τους άφθονο ελαιόλαδο- η πρώτη ύλη που χρησιμοποιείται παραδοσιακά στη Μέση Ανατολή αντί του ζωικού λίπους για την παρασκευή σαπουνιού- κατασκευάζουν το πρώτο μεγάλο εργοστάσιο σαπωνοποιίας της Ευρώπης, στην Al Andalus- η σημερινή Ανδαλουσία. Στους επόμενους αιώνες, η Ισπανία γίνεται μια από τις σημαντικότερες παραγωγούς σαπουνιού. Εκεί γεννιέται και το λευκό σαπούνι της Καστίλλης (sapo castilliensis), φτιαγμένο από ελαιόλαδο και ένα διάλυμα από στάχτες φυτών αλμυρού νερού. Ένα ήπιο προϊόν, κατάλληλο για το σώμα, τα μαλλιά αλλά και για το πλύσιμο των ρούχων, που κυκλοφορεί ακόμα και σήμερα .
Χαλέπι και Σταυροφορίες. Το πράσινο σαπούνι, ένα από τα σπουδαιότερα καθαριστικά προϊόντα που φτιάχτηκαν ποτέ, έχει καταγωγή το Χαλέπι της Συρίας. Η πανάρχαια χειροποίητη συνταγή, εμπλουτισμένη αποκλειστικά με φυτικά έλαια (ελαιόλαδο και δαφνέλαιο), έφτασε στην περιοχή ακολουθώντας το Δρόμο του Μεταξιού, κατά τον 7ο και 8ο αιώνα μ.Χ. Δύο αιώνες αργότερα, οι Σταυροφόροι, ενθουσιασμένοι με αυτό το «εξωτικό» προϊόν, φέρνουν -δηλαδή κλέβουν-διάφορες συνταγές στην Ευρώπη. Μια από αυτές (θαλασσινό νερό, στάχτη και ελαιόλαδο), έγινε η βάση για το περίφημο σαπούνι Μασσαλίας – για πολλά χρόνια αποκλειστικό προνόμιο των βασιλέων και των ευγενών.
Ευρώπη 16ος αιώνας. Η σαπωνοποιία είναι πλέον μια ανθηρή βιομηχανία, κυρίως στη Γαλλία και την Αγγλία. Η καθαριότητα γίνεται και πάλι μόδα. Η βασίλισσα Ελισσάβετ δηλώνει ότι παίρνει το μπάνιο της κάθε 4 εβδομάδες (γι’ αυτή τη συχνότητα μιλάμε βέβαια…), είτε το χρειάζεται είτε όχι , οι κυρίες της ανώτερης τάξης χρησιμοποιούν τα πανάκριβα εισαγόμενα αρωματικά σαπούνια της Καστίλλης και ένα εγχειρίδιο της εποχής με συμβουλές για το νοικοκυριό, προτείνει συνταγές για κατασκευή σπιτικού σαπουνιού. Κι αν τα φυτικά σαπούνια της Μεσογείου προορίζονται για τους ευγενείς, το πολύ πιο φτηνό σαπούνι από ζωικό λίπος ή ιχθυέλαιο (κυρίως φάλαινας) και στάχτη, παρά το μειονέκτημά του να μυρίζει τρομερά άσχημα, πουλιέται παντού. Η υπερκατανάλωση οδηγεί εντέλει στην επιβολή υψηλής φορολογίας στο σαπούνι με στόχο να προστατευθούν τα αποθέματα πρώτων υλών- για να παραχθεί η αναγκαία ποσότητα στάχτης καταστρέφονταν ολόκληρα δάση- ή και στην παντελή απαγόρευση της κυκλοφορίας του, όταν το διαθέσιμο ζωικό λίπος δεν επαρκεί πια για την κατασκευή των πολύ πιο απαραίτητων σπαρματσέτων, δηλαδή των κεριών φωτισμού. Το σαπούνι γίνεται και πάλι είδος πολυτελείας.
Ο Βασιλιάς Ήλιος και το διάταγμα. Τα σαπούνια εκείνης της εποχής είναι εξαιρετικά αλκαλικά και συχνά προκαλούν δερματικά προβλήματα και ερεθισμό. Κάτι ανάλογο φαίνεται να συνέβη και στον Λουδοβίκο 14ο με αποτέλεσμα το 1682, να δώσει εντολή να οδηγηθούν στην γκιλοτίνα τρεις κατασκευαστές σαπουνιών που προμήθευαν την Αυλή … Μέσα στον τρόμο και την απόγνωσή τους, οι 4 εναπομείναντες σαπωνοποιοί ενώθηκαν και εφηύραν μια μέθοδο παρασκευής σαπουνιού με ηπιότερη σύνθεση. Με τη μέθοδο αυτή όμως χρειαζόταν ένας μήνας για μια και μόνο πλάκα σαπουνιού. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1688, απαγορεύτηκε με βασιλικό διάταγμα στους σαπωνοποιούς της Μασσαλίας να χρησιμοποιούν οτιδήποτε άλλο εκτός από αγνό, παρθένο ελαιόλαδο, μια απόφαση που βελτίωσε μεν την ποιότητα του προϊόντος, αύξησε όμως και το κόστος του ακόμα περισσότερο.
Βιομηχανική επανάσταση και σαπούνια με ονοματεπώνυμο. Η συνεχιζόμενη βαριά φορολογία του σαπουνιού -καταργήθηκε εντέλει στα μέσα του 19ου αιώνα- αναγκάζει τους κατασκευαστές να αναζητήσουν εναλλακτικές μεθόδους για την παραγωγή του. Αυτή τη φορά όμως έχουν συμμάχους τους τη χημεία που μόλις έχει «ενηλικιωθεί» και την βιομηχανική επανάσταση που αντικαθιστά σταδιακά τα ανθρώπινα χέρια με μηχανήματα.. Το 1791, ο Γάλλος χημικός Νικολά Λεμπλάν κατορθώνει να παρασκευάσει καυστική σόδα από το κοινό αλάτι. Με την ευρεσιτεχνία αυτή δίνεται η δυνατότητα για μαζική παραγωγή αλισίβας που θα κάνει το σαπούνι λιγότερο ακριβό. Ο δρόμος για την βιομηχανοποιημένη παραγωγή του έχει πια ανοίξει. Την ίδια περίπου εποχή (1789) ο Άντριου Πίαρς, ένας δαιμόνιος Άγγλος κουρέας, έπειτα από πολλά πειράματα, παρουσιάζει το Pear’s soap ένα απαλό, σχεδόν διάφανο, σαπούνι, με διακριτικό λεπτό άρωμα λουλουδιών από τους Αγγλικούς κήπους. Τα προϊόντα της εταιρείας που ίδρυσε αρκετά χρόνια αργότερα, ο συνεταίρος των κληρονόμων του, Τόμας Μπάρατ και οι πρωτοποριακές διαφημιστικές καμπάνιες που τα συνόδευαν, «εκπαίδευσαν» τη Βικτωριανή Αγγλία να αγαπά και να χρησιμοποιεί το σαπούνι-έστω και αν η βασίλισσά τους δείχνει να προτιμά τα γαλλικά σαπούνια Roger&Gallet…. Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, το 1879 ο Χάρλεϊ Πρόκτερ -γιός του ιδρυτή της πολυεθνικής σήμερα Procter & Gamble- λανσάρει το “Ivory Soap”, ένα λευκό σαπούνι τουαλέτας, με το σλόγκαν «It floats!» καθώςο αέρας που έχει αιχμαλωτιστεί το κάνει να επιπλέει!
Πίσω στην Αγγλία πάλι, όπου τη σκυτάλη παίρνουν οι αδελφοί Ουίλιαμ και Τζέιμς Λέβερ με τη δημιουργία, το 1886, μιας μικρής βιοτεχνίας σαπουνιών με την επωνυμία “Lever Brothers” -ναι, είναι οι… παππούδες της άλλης μεγάλης πολυεθνικής, Unilever. Το Sunlight soap, που λανσάρουν γίνεται πασίγνωστο για την ποιότητά του αλλά και για τις έξυπνες διαφημίσεις του. Το 1900, οι αδελφοί Λέβερ αποφασίζουν να του αλλάξουν όνομα για να παραπέμπει όχι μόνο στο φως αλλά και στην πολυτέλεια. Το Lux, το θρυλικό σαπούνι των σταρ, έχει μόλις γεννηθεί!
Σαπούνι και μικρόβια
Σήμερα ακούγεται παρανοϊκό , όμως μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, το σαπούνισμα και η απολύμανση των χεριών πριν και μετά από μια ιατρική πράξη δεν περνούσε ούτε σαν σκέψη από το μυαλό των γιατρών. Αγνοώντας την ύπαρξη μικροβίων –«ανακαλύφθηκαν» το 1857 από τον Λουί Παστέρ-, πίστευαν ότι οι ασθένειες μεταδίδονται από
το «μίασμα», μια δηλητηριώδη μορφή «κακού αέρα» που εκπέμπεται από την σήψη της οργανικής ύλης. Η παρέμβαση ενός Ούγγρου γιατρού, του Ίγκνατς Σέμελβαϊς ήταν αυτή που άλλαξε τα πράγματα. Το 1846, έχοντας αναλάβει τη θέση βοηθού καθηγητή στη Μαιευτική κλινική του νοσοκομείου της Βιέννης, ήρθε αντιμέτωπος με μια θλιβερή πραγματικότητα. Πάνω από το 18% των γυναικών που γεννούσαν εκεί, πέθαιναν από επιλόχειο πυρετό, ποσοστό πολύ υψηλότερο σε σχέση με τους τοκετούς που γίνονταν με τη βοήθεια μαιών. Τότε παρατήρησε ότι οι γιατροί και οι φοιτητές ιατρικής συνήθιζαν να κάνουν νεκροψίες πριν πάνε στη μαιευτική πτέρυγα- κάτι που δεν συνέβαινε με τις μαίες. Σκέφτηκε λοιπόν ότι πιθανώς κάποια «δηλητήρια», όπως τα ονόμασε, από τα πτώματα μόλυναν τις εγκύους και προκαλούσαν τον επιλόχειο πυρετό. Τότε εφάρμοσε μια αυστηρή μέθοδο απολύμανσης των χεριών σε διάλυμα χλωριούχου ασβεστίου πριν από την εξέταση εγκύων. Τα αποτελέσματα ήταν θεαματικά: τα ποσοστά θνησιμότητας μειώθηκαν κατακόρυφα από 18,27% τον Απρίλιο σε 0,19% στο τέλος της χρονιάς! Δυστυχώς, η ιδέα του, παρά την επιτυχία της, συνάντησε την αντίσταση των μεγαλοαστών γιατρών που θεωρούσαν προσβλητική την υπόνοια ότι τα χέρια τους δεν ήταν καθαρά! Ο Σέμελβαϊς απολύθηκε και το μέτρο ατόνησε, με συνέπεια να χαθούν ακόμα αμέτρητες ζωές μέχρι να αναγνωριστεί η σπουδαιότητα των ευρημάτων του και να γενικευτεί η αντισηψία των χεριών στα νοσοκομεία…
Πηγή: skingurus.gr