Το βλαβερό και το ωφέλιμο άγχος!

Άγχος! Όλοι μιλάμε για το άγχος διαρκώς – η εποχή μας άνετα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η εποχή του άγχους. Αυτό βέβαια δεν είναι καθόλου παράξενο αν σκεφτεί κανείς ότι μια συχνή απάντηση στην ερώτηση «τι κάνεις;» είναι «τρέχω!».

Τρέχουμε, πιεζόμαστε, προσπαθούμε να τα προλάβουμε όλα, να τα πετύχουμε όλα, να τα αποκτήσουμε όλα. Ταυτόχρονα, η διαρκής επαφή μας με την «επικαιρότητα» μας θυμίζει συνεχώς πόσο αβέβαια είναι όλα, πόσα τραγικά μπορούν να συμβούν ανά πάσα στιγμή, πράγμα που βέβαια μας γεμίζει φόβο. Επομένως, από τη μια πλευρά πιεζόμαστε για να βγάλουμε πέρα την καθημερινότητα, από την άλλη φοβόμαστε διαρκώς ότι η πιεστική αυτή καθημερινότητα μπορεί να καταρρεύσει – και όλα αυτά μας δημιουργούν ένα μόνιμο αίσθημα άγχους.

Τι όμως είναι το άγχος;

Πρώτα απ’ όλα, ας το ξεχωρίσουμε από το στρες. Το στρες είναι η φυσιολογική αντίδραση του οργανισμού μας όταν έρχεται αντιμέτωπος με κάτι νέο, απαιτητικό, όταν «ξεβολεύεται». Το στρες προετοιμάζει το σώμα μας για να διαχειριστεί το «άγνωστο» – και βέβαια υποχωρεί όταν πια το «άγνωστο» έχει γίνει γνωστό και η κατάσταση δεν είναι καινούρια. Το στρες λοιπόν συνδέεται περισσότερο με το παρόν.

Το άγχος, από την άλλη μεριά, είναι η δυσάρεστη κατάσταση που βιώνουμε όταν ανησυχούμε για το τι μπορεί να συμβεί αργότερα ή σκεφτόμαστε ότι δεν είμαστε σε θέση να τα καταφέρουμε καλά σε κάτι που θα συμβεί. Το άγχος λοιπόν συνδέεται περισσότερο με το μέλλον και με σκέψεις που κάνουμε για τη δική μας ικανότητα να το διαχειριστούμε. Και καθώς το μέλλον πάντα υπάρχει, και αρνητικά σενάρια μπορούμε πάντα να κάνουμε, το άγχος δεν υποχωρεί εύκολα. Αντίθετα, μπορεί να μας συνοδεύει μόνιμα, ακόμα και χωρίς να σκεφτόμαστε συνειδητά κάτι αρνητικό για το μέλλον.

Και όταν μόνιμα νιώθουμε άγχος, τότε πολλά άσχημα συμβαίνουν στη ζωή μας: δυσκολίες με τον ύπνο, διαταραχές διατροφής, μια μόνιμη δυσφορία, πεσμένο ανοσοποιητικό, μεγαλύτερη ευαλωτότητα σε ασθένειες, ψυχοσωματικά προβλήματα, ακόμα και προβλήματα στις σχέσεις μας. Το έντονο και χρόνιο άγχος ασφαλώς μας βλάπτει και είναι εχθρός για εμάς.

Ωστόσο, ίσως είναι καιρός να δούμε και την άλλη όψη του νομίσματος. Το άγχος δεν είναι αναγκαστικά εχθρός – μπορεί να γίνει και φίλος μας αρκεί να είναι μέτριας έντασης και όχι διαρκές. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι το άγχος, όταν είναι μέτριας έντασης και όχι μόνιμο, μας ωφελεί. Το μέτριο άγχος μας ωθεί να σκεφτούμε από πριν τι μπορεί να πάει στραβά σε μια κατάσταση και επομένως να το προλάβουμε ή να προετοιμαστούμε καλύτερα για αυτό. Το μέτριο άγχος μας κινητοποιεί και προετοιμάζει τον οργανισμό μας για να δράσει.

Ας δούμε ένα παράδειγμα. Η Ελένη είναι φοιτήτρια της ιατρικής και έχει μόνιμα έντονο άγχος. Συνέχεια αμφιβάλλει για την ικανότητά της να τα βγάλει πέρα και αυτό τη γεμίζει δυσφορία και την ακινητοποιεί. Στην προηγούμενη εξεταστική το άγχος της την παρέλυσε: σκεφτόταν διαρκώς ότι δεν προλαβαίνει να προετοιμαστεί καλά και ότι δεν θα περάσει, και αυτό την έκανε να νιώθει πολύ άσχημα σωματικά και ψυχικά. Είχε διαρκώς τάση για εμετό, πάθαινε ταχυπαλμίες, δεν μπορούσε να κοιμηθεί. Το αποτέλεσμα ήταν ότι δεν κατάφερνε να μελετήσει σωστά και τελικά πράγματι δεν πήγε καλά στις εξετάσεις της. Το άγχος της την έβλαψε γιατί ήταν υπερβολικά έντονο και μόνιμο.

Ο Γιάννης είναι επίσης φοιτητής ιατρικής και δεν έχει μόνιμα έντονο άγχος. Δεν αμφιβάλλει διαρκώς για την ικανότητά του να τα βγάλει πέρα. Στην εξεταστική, βιώνει ένα μέτριο άγχος που τον κινητοποιεί να διαβάσει. Η σκέψη ότι πλησιάζουν οι εξετάσεις τον ωθεί να κάνει καλύτερο πρόγραμμα και να πιέσει τον εαυτό του να το τηρήσει για να προλάβει να καλύψει την ύλη. Αν κάποια στιγμή αρχίσει να αμφιβάλλει ότι θα προλάβει, καθησυχάζει και ενθαρρύνει τον εαυτό του με τη σκέψη ότι και στις άλλες εξεταστικές τα κατάφερε μια χαρά. Έτσι διατηρεί το άγχος του σε μέτριο επίπεδο. Και όταν η εξεταστική τελειώσει, νιώθει ανακούφιση και το άγχος του περνάει.

Ο Γιάννης και η Ελένη βρίσκονται στην ίδια κατάσταση αλλά η Ελένη βιώνει ένα έντονο και διαρκές άγχος που είναι βλαβερό, ενώ ο Γιάννης ένα μέτριο και προσωρινό άγχος που είναι ωφέλιμο. Για την Ελένη το άγχος είναι εχθρός – για τον Γιάννη είναι φίλος.

Πώς λοιπόν μπορούμε να κάνουμε το άγχος φίλο μας;

Πρώτα απ’ όλα, είναι πολύ σημαντικό να το αποδεχτούμε και να το δούμε θετικά: πάντα θα υπάρχει κάποιο άγχος στη ζωή μας. Δεν πρέπει να προσπαθούμε να το αποφεύγουμε, δεν πρέπει να το φοβόμαστε. Πρέπει να το βλέπουμε σαν κάτι που μπορεί να μας κάνει καλό.

Το επόμενο βήμα είναι να δουλέψουμε με την αυτοπεποίθησή μας: προκειμένου να μην αγχωνόμαστε υπερβολικά πρέπει να πιστεύουμε περισσότερο στην ικανότητά μας να τα βγάζουμε πέρα. Είναι πολύ σημαντικό να αρχίσουμε να τονίζουμε περισσότερο στον εαυτό μας αυτό που καταφέρνουμε, αυτό στο οποίο είμαστε καλοί, αυτό που έχουμε ήδη πετύχει.

Επιπλέον, είναι σημαντικό να περιορίσουμε τη φαντασία μας και να αυξήσουμε τη δράση μας. Αντί να φανταζόμαστε τι μπορεί να πάει στραβά, καλύτερο θα ήταν να εντοπίσουμε τι μπορούμε να κάνουμε για να αυξήσουμε τις πιθανότητες να πάνε όλα καλά. Το άγχος είναι εκεί για να μας ωθεί σε δράση.

Στα πλαίσια της προσπάθειας για δράση, είναι σημαντικό να διακρίνουμε τι μπορούμε να ελέγξουμε και τι όχι. Δεν ασκούμε έλεγχο πάνω στα πάντα. Στην πραγματικότητα, μπορούμε να ελέγξουμε κυρίως τον τρόπο που σκεφτόμαστε και αντιδρούμε. Δεν μπορούμε να ελέγξουμε τις αντιδράσεις των άλλων ούτε όλες τις συνθήκες γύρω μας. Επομένως, κάνουμε τις ενέργειες που έχουμε αποφασίσει για να βελτιώσουμε τις πιθανότητες να πάνε όλα καλά. Τα υπόλοιπα δεν μπορούμε να τα ελέγξουμε οπότε δεν έχει νόημα να τα σκεφτόμαστε.

Αν το καλοσκεφθείτε, το μόνιμο άγχος είναι σαν να προσπαθούμε να σκοτώσουμε ένα φανταστικό τέρας – δαπανάμε άπειρη ενέργεια χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Δεν χρειάζεται να πολεμάμε πια – αρκεί να πάψουμε να φανταζόμαστε το φανταστικό τέρας. Αρκεί να το φανταστούμε σαν φίλο μας!

Σοφία Ανδρεοπούλου, MSc Ψυχολόγος-Παιδοψυχολόγος