Ψηφιακή καταπόνηση και ενδοκρινικές διαταραχές

ΓΕΩΡΓΊΟΣ Π. ΧΡΟΎΣΟΣ
Ομότιμος Καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας,
Διευθυντής, Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Υγείας Μητέρας, Παιδιού,
και Ιατρικής Ακριβείας,
Επικεφαλής, Έδρα UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής,
Μονάδα Κλινικής και Μεταφραστικής Έρευνας στην Ενδοκρινολογία,
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

—

Κωνσταντίνα Δραγουμάνη
Διατροφή, Ευεξία και Δημόσια Υγεία
PhDc, Μεταβολισμός και Παχυσαρκία, Ιατρική Σχολή, ΕΚΠΑ

Τα τελευταία χρόνια έχουν σημειωθεί άλματα στον τομέα της τεχνολογίας, με παράλληλη έκρηξη της πληροφορίας αλλά και της πρόσβασης σε αυτή. Ας πάρουμε για παράδειγμα την τεχνητή νοημοσύνη (AI), η οποία έχει επηρεάσει και εξακολουθεί να επηρεάζει την καθημερινή μας ζωή με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, με τις επιπτώσεις της να είναι θετικές, αρνητικές ή ουδέτερες. Μια από αυτές τις τεχνολογίες οι οποίες άλλαξαν τον τελευταίο καιρό την καθημερινή ζωή πολλών ανθρώπων είναι το ChatGPT. Αυτό είναι ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης, που χρησιμοποιείται για πολλούς σκοπούς, όπως η παροχή βοήθειας σε χρήστες με ερωτήσεις και προβλήματα, η παραγωγή περιεχομένου, η δημιουργία chatbots και πολλά άλλα. Έχει εκπαιδευτεί σε μεγάλο όγκο δεδομένων από το Διαδίκτυο και μπορεί να απαντήσει σε ερωτήσεις και να δημιουργήσει κείμενο που φαίνεται σαν να το έγραψε συγγραφέας. Το ChatGPT και άλλα παρόμοια μοντέλα έχουν εφαρμογές σε πολλούς τομείς της καθημερινότητας, από την αυτοματοποίηση των υπηρεσιών εξυπηρέτησης πελατών μέχρι τη βοήθεια στη συγγραφή κειμένου και στην επίλυση προβλημάτων.

Ειδική μνεία αξίζει να γίνει και στις ψηφιακές τεχνολογίες υγείας (digital health technologies). Αυτές αφορούν τη χρήση ψηφιακών τεχνολογιών και τεχνολογιών πληροφορικής για τη βελτίωση των παροχών υγείας και υγειονομικής περίθαλψης. Αυτές οι τεχνολογίες έχουν μεταμορφώσει τον κλάδο της υγείας προσφέροντας καινοτόμες λύσεις σε διάφορες προκλήσεις. Ενδεικτικά αξίζει να αναφερθούν κάποιες από αυτές όπως: τα ηλεκτρονικά μητρώα ασθενών, η τηλεϊατρική, οι φορητές συσκευές καταγραφής ζωτικών σημείων (Wearable Health Devices), οι εφαρμογές υγείας για κινητά τηλέφωνα (Μobile Health), η ανταλλαγή πληροφοριών υγείας μεταξύ διαφορετικών οργανισμών υγειονομικής περίθαλψης, η τεχνητή νοημοσύνη στον τομέα της Υγείας, η ρομποτική χειρουργική, η γονιδιωματική και εξατομικευμένη ιατρική, η απομακρυσμένη παρακολούθηση ασθενών, οι ψηφιακές θεραπείες/παρεμβάσεις, τα chatbot και οι εικονικοί βοηθοί (virtual assistants).

Ας αναλογιστούμε σε ένα απλό παράδειγμα 2 γιατρούς, ο ένας έχει πρόσβαση σε 100 φακέλους ασθενών, ενώ ο άλλος με τη βοήθεια της ψηφιακής μεταρρύθμισης έχει πρόσβαση σε 10.000.000 φακέλους ασθενών, και μάλιστα με οργανωμένο τρόπο και υποστηρικτικό αλγόριθμο που τον βοηθά να πάρει μόνο τη χρήσιμη πληροφορία που αναζητά για την/τον ασθενή του. Οι ψηφιακές τεχνολογίες υγείας έχουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν την εκτίμηση των αποτελεσμάτων των ασθενών, να αυξήσουν την αποτελεσματικότητα της υγειονομικής περίθαλψης, να μειώσουν το κόστος και να ενδυναμώσουν τα άτομα να αναλάβουν πιο ενεργό ρόλο στη διαχείριση της υγείας τους. Ωστόσο, έρχονται επίσης με προκλήσεις που σχετίζονται με την ασφάλεια των δεδομένων, τη συμμόρφωση με τους κανονισμούς, και την ανάγκη προσαρμογής των επαγγελματιών υγείας σε αυτά τα νέα εργαλεία.
Στις μέρες μας έχει εισαχθεί ο όρος «ψηφιακή καταπόνηση», για να περιγράψει την αρνητική επίπτωση που συνεπάγεται η υπερβολική έκθεση στην ψηφιακή πληροφορία και τεχνολογία. Επιπλέον, η έκθεση στην ψηφιακή πληροφορία και τεχνολογία έχει μετακινηθεί ηλικιακά και στα 2 άκρα (σε γηραιότερους ανθρώπους και σε όλο πιο μικρά παιδιά). Η ιδιαιτερότητα και ίσως το ενδεχόμενο πρόβλημα στην περίπτωση των μικρών παιδιών, σε σύγκριση με τις άλλες ομάδες του πληθυσμού, είναι ότι η επιγενετική και νευροβιολογική τους ανάπτυξη επιτελείται υπό την επήρεια της τεχνολογικής έκρηξης που βιώνουμε (δεδομένου ότι ο εγκέφαλος αναπτύσσεται και έχει μεγάλη πλαστικότητα μέχρι και τα 25 έτη). Επιπλέον, τα παιδιά αποτελούν ένα πολύ σημαντικό μερίδιο αγοράς για τις εταιρείες που δραστηριοποιούνται στον χώρο της ψηφιακής ανάπτυξης και τεχνολογίας.

Ας δούμε όμως αναλυτικότερα τι σημαίνει ο όρος «ψηφιακή καταπόνηση»

Η ψηφιακή καταπόνηση είναι η έννοια που περιγράφει την αρνητική επίπτωση που έχει η υπερβολική έκθεση και χρήση της τεχνολογίας και των ψηφιακών συσκευών στην ψυχοσωματική υγεία και την ευεξία των ανθρώπων. Αυτή η κατάσταση εμφανίζεται όταν κάποιος νιώθει κούραση, άγχος, εξάντληση ή άλλα αρνητικά συμπτώματα λόγω της υπερβολικής χρήσης ψηφιακών συσκευών και υπηρεσιών. Πιο συγκεκριμένα, οι πολλές ώρες μπροστά από οθόνες υπολογιστών, τηλεφώνων και ταμπλέτων, μπορεί να οδηγήσουν σε πιθανή καταπόνηση των ματιών και πονοκεφάλους («cyborg stress»). Η υπερβολική χρήση κοινωνικών μέσων και η συνεχής σύνδεση στο Διαδίκτυο μπορεί να απομονώσει τους ανθρώπους από τον πραγματικό κόσμο και τις ανθρώπινες σχέσεις, προκαλώντας αίσθημα απομόνωσης και μοναξιάς. Η έκθεση σε μεγάλο όγκο πληροφοριών και ειδήσεων μέσω του Διαδικτύου, μπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση και άγχος («metamodern stress»). Η υπερβολική χρήση κοινωνικών μέσων, παιχνιδιών και άλλων ψηφιακών εφαρμογών μπορεί επίσης να δημιουργήσει συμπεριφορικό εθισμό και να επηρεάσει αρνητικά την καθημερινή ζωή και τις ευθύνες ενός ατόμου.

Είναι πολύ χαρακτηριστικό το γεγονός ότι η καταπόνηση των ματιών από την έκθεση σε οθόνες περιγράφεται με τον όρο «ψηφιακή κόπωση των ματιών». Αυτή είναι η κατάσταση που προκύπτει από την παρατεταμένη χρήση ψηφιακών συσκευών, όπως υπολογιστές, έξυπνα κινητά τηλέφωνα, ταμπλέτες και άλλες ηλεκτρονικές οθόνες. Είναι γνωστή και ως “ψηφιακό σύνδρομο της όρασης” ή “computer vision syndrome (CVS)” στα Αγγλικά. Αυτή η κατάσταση περιλαμβάνει διάφορα συμπτώματα που προκαλούνται από την εκτεταμένη χρήση ψηφιακών οθονών όπως: ξηρότητα των ματιών, κοκκινίλα, κνησμός, αίσθημα καύσου, ασάφεια της όρασης (ιδίως όταν υπάρχει εναλλαγή μεταξύ ψηφιακών συσκευών και καθηκόντων), πονοκέφαλος (ιδιαίτερα όταν παρακολουθείται η οθόνη για μεγάλα χρονικά διαστήματα χωρίς διακοπές), πόνος στον αυχένα και τους ώμους (λόγω κακής στάσης) και δυσκολία εστίασης. Οι κύριοι παράγοντες που συντελούν στην ψηφιακή κόπωση των ματιών είναι ίσως η έκθεση στο μπλε φως των οθονών, η κοντινή απόσταση χρήσης της οθόνης, η αντανάκλαση και η ανακόλουθη φωτεινότητα της οθόνης.
Στην πληθυσμιακή ομάδα των παιδιών ενέχει εξίσου κίνδυνος ψηφιακής κόπωσης των ματιών, καθώς τα τελευταία χρόνια είναι αυξημένη η χρήση ψηφιακών συσκευών και η έκθεση σε αυτές για μεγάλα χρονικά διαστήματα μπορεί να προκαλέσει παρόμοια συμπτώματα με αυτά των ενηλίκων. Οι παιδικοί φακοί των ματιών ίσως είναι ακόμη πιο ευαίσθητοι στην ψηφιακή κόπωση, και η εκτεταμένη χρήση ψηφιακών συσκευών μπορεί να επηρεάσει την όραση των παιδιών και να προκαλέσει αναστάτωση στον ύπνο τους. Επιπλέον, τα παιδιά μπορεί να μην είναι τόσο συνειδητοποιημένα όσον αφορά την ανάγκη για ανάπαυση των ματιών και πρόληψη της κόπωσης όσο οι ενήλικες.

Το ανθρώπινο μάτι μετατρέπει μια εικόνα σε νευρική ώση μέσω μιας πολύπλοκης διαδικασίας που ονομάζεται οπτική μεταγωγή. Η διαδικασία ξεκινά όταν το φως από το εξωτερικό περιβάλλον εισέρχεται στο μάτι μέσω του κερατοειδούς, του διαφανούς εξώτατου στρώματος του ματιού. Ο κερατοειδής βοηθά στην εστίαση του εισερχόμενου φωτός. Το φως περνά μέσα από την κόρη και στη συνέχεια ταξιδεύει μέσα από τον φακό. Ο φακός εστιάζει περαιτέρω το φως στο πίσω μέρος του ματιού. Το εστιασμένο φως φτάνει στον αμφιβληστροειδή, ένα ευαίσθητο στο φως στρώμα ιστού που καλύπτει την εσωτερική πίσω επιφάνεια του ματιού. Ο αμφιβληστροειδής περιέχει εκατομμύρια εξειδικευμένα κύτταρα με ειδικούς φωτοϋποδοχείς γνωστά ως ραβδία και κωνία. Όταν το φως χτυπά τα κύτταρα των φωτοϋποδοχέων πυροδοτεί μια σειρά από ηλεκτροχημικές αλλαγές. Αυτές έχουν ως αποτέλεσμα την ενεργοποίηση μιας φωτοευαίσθητης χρωστικής στα κύτταρα με τους φωτοϋποδοχείς. Η ενεργοποίηση της χρωστικής οδηγεί σε αλλαγή στο δυναμικό της μεμβράνης αυτών των κυττάρων. Αυτή η αλλαγή δημιουργεί ηλεκτρικά σήματα με τη μορφή διαβαθμισμένων δυναμικών. Η αλλαγή στο δυναμικό της μεμβράνης προκαλεί την απελευθέρωση νευροδιαβιβαστών από κωνία και ραβδία. Αυτοί οι νευροδιαβιβαστές σηματοδοτούν τα γειτονικά διπολικά κύτταρα στον αμφιβληστροειδή. Τα διπολικά κύτταρα είναι ενδιάμεσοι νευρώνες στον αμφιβληστροειδή που διεγείρονται από τα κωνία και ραβδία. Ενσωματώνουν και μεταδίδουν τα σήματα από τους φωτοϋποδοχείς στα γαγγλιακά κύτταρα, τα οποία είναι οι νευρώνες εξόδου του αμφιβληστροειδούς.

Εν συνεχεία, τα γαγγλιακά κύτταρα διεγείρονται από πολλαπλά διπολικά κύτταρα και ενσωματώνουν αυτά τα σήματα. Όταν ένα γαγγλιακό κύτταρο λαμβάνει επαρκή διέγερση, δημιουργεί ένα δυναμικό δράσης, το οποίο είναι η νευρική ώση. Οι άξονες των γαγγλιακών κυττάρων συγκλίνουν σε ένα σημείο στον αμφιβληστροειδή που ονομάζεται οπτικός δίσκος. Αυτοί οι άξονες εξέρχονται από το μάτι μέσω του οπτικού δίσκου και σχηματίζουν συλλογικά το οπτικό νεύρο. Το οπτικό νεύρο μεταφέρει τα νευρικά ερεθίσματα που παράγονται από τα γαγγλιακά κύτταρα στον εγκέφαλο. Συγκεκριμένα, τα ερεθίσματα αυτά μεταδίδονται στον θάλαμο και στον πρωτογενή οπτικό φλοιό, που βρίσκεται στον ινιακό λοβό του εγκεφάλου. Στον εγκέφαλο, οι οπτικές πληροφορίες επεξεργάζονται και ερμηνεύονται. Ο εγκέφαλος αναλύει παράγοντες όπως τα σχήματα, τα χρώματα, το βάθος και την κίνηση, επιτρέποντάς μας τελικά να αντιληφθούμε και να κατανοήσουμε την οπτική εικόνα. Αυτή η πολύπλοκη διαδικασία μετατροπής μιας εικόνας σε νευρική ώση μας δίνει τη δυνατότητα να δούμε και να κατανοήσουμε τον οπτικό κόσμο γύρω μας. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι αυτή η περιγραφή παρέχει μια απλοποιημένη επισκόπηση της διαδικασίας και οι πραγματικοί μηχανισμοί που εμπλέκονται είναι ακόμη πιο περίπλοκοι και λεπτομερείς.
Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να αναλογιστούμε επιπλέον και τη συνεχόμενη ροή των πληροφοριών (streaming information) που χρησιμοποιεί εκτεταμένα η ψηφιακή τεχνολογία, και πως αυτή διεγείρει συνεχόμενα τις ανθρώπινες αισθήσεις. Η συνεχόμενη ροή πληροφοριών έχει φέρει επανάσταση στον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος αποκτά πρόσβαση και απολαμβάνει ψηφιακό περιεχόμενο, προσφέροντας πρωτόγνωρη ευκολία, προσβασιμότητα και διαδραστικότητα. Όμως η συνεχόμενη ροή πληροφοριών, μπορεί να έχει διάφορες επιπτώσεις στα μάτια και τον ανθρώπινο εγκέφαλο, όταν η έκθεση σε αυτή είναι αλόγιστη. Αναφέρθηκε παραπάνω η ψηφιακή κόπωση των ματιών, ωστόσο υπάρχουν και άλλες επιπτώσεις που απειλούν την βιολογική ισορροπία του ανθρώπινου οργανισμού.

Χαρακτηριστικά μπορούν να αναφερθούν: η μειωμένη ποιότητα ύπνου (διαταραχή των προτύπων ύπνου, που οδηγούν σε στέρηση ύπνου και φτωχότερη γνωστική λειτουργία, το μπλε φως που εκπέμπεται από τις οθόνες πιθανόν επηρεάζει την παραγωγή μελατονίνης – ορμόνης που ρυθμίζει τον ύπνο), η γνωστική υπερφόρτωση (υπερφόρτωση πληροφοριών που καθιστά δύσκολη για τον εγκέφαλο την αποτελεσματική επεξεργασία, μειωμένο εύρος προσοχής), η καθιστική συμπεριφορά (ενθάρρυνση καθιστικού τρόπου ζωής, με αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, συμπεριλαμβανομένης της αύξησης βάρους και της μειωμένης φυσικής κατάστασης, έλλειψη σωματικής δραστηριότητας), εθιστική συμπεριφορά (μερικά άτομα μπορεί να αναπτύξουν εθιστικές τάσεις, η συνεχής διαθεσιμότητα περιεχομένου, οι λειτουργίες αυτόματης αναπαραγωγής και οι εξατομικευμένες προτάσεις δυσκολεύουν τη διακοπή παρακολούθησης, οδηγώντας ενδεχομένως σε καταναγκαστική προβολή), αρνητικές επιδράσεις στην κοινωνική ζωή του ατόμου (μείωση προσωπικών κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, οι οποίες είναι απαραίτητες για την ψυχοσωματική υγεία και συναισθηματική ευεξία, οδηγώντας σε κοινωνική απομόνωση και αισθήματα μοναξιάς), ελαττωμένη προσοχή και παραγωγικότητα (δυσκολία συγκέντρωσης ή μειωμένη παραγωγικότητα).

Κοιτάζοντας πίσω στο χρόνο με μια εξελικτική ματιά, ο άνθρωπος υπήρξε θηρευτής αλλά και θήραμα στη διάρκεια της εξέλιξής του. Η έλλειψη της ικανότητας της νυχτερινής όρασης ήταν ένα εξελικτικό μειονέκτημα που έπρεπε να ξεπεράσει για να επιβιώσει. Λόγω αυτού του μειονεκτήματος, βρήκε καταφύγιο σε σπηλιές, όπου κρυβόταν τη νύχτα ώστε να μην εκτίθεται και τελικά να μην γίνεται βορά σε άλλους θηρευτές. Η ικανότητα επιβίωσης στη φύση συνδέεται με διαρκή εγρήγορση και ικανότητα ανάλυσης των ερεθισμάτων και των σημάτων. Έτσι για παράδειγμα, οι πρώτοι άνθρωποι βρίσκονταν σε διαρκή εγρήγορση με σκοπό να αντιληφθούν μικροκινήσεις και μικροήχους που θα μπορούσαν να προδώσουν ένα πιθανό θηρευτή. Αυτή η εξελικτική συμπεριφορά οδηγούσε σε αυξημένα επίπεδα στρες, και παρόλο που η σύγχρονη κοινωνία προστατεύει τον άνθρωπο από τα άγρια ζώα και τους θηρευτές, ο εξελικτικός χρόνος που μεσολάβησε από την εποχή των σπηλαίων είναι ελάχιστος κι έτσι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ακόμα γενετικά συνδεδεμένος με χαρακτηριστικά και συμπεριφορές των επιτυχημένων εξελικτικά προγόνων του. Τη γενετική και επιγενετική του κινδύνου που ελλοχεύει και της απειλούμενης επιβίωσης, που βασίζονται στη μόνιμη επαγρύπνηση και την αυξημένη ανάγκη για ανάλυση της εναλλαγής των μοτίβων, των μικροκινήσεων, των μικροήχων και όλων των πληροφοριών που αντιλαμβάνονται οι ανθρώπινες αισθήσεις, αξιοποιεί εμπορικά και εκμεταλλεύεται μια ολόκληρη βιομηχανία που έχει δομηθεί πίσω από τις διάφορες διαδικτυακές πλατφόρμες πάσης φύσεως.

Επιπλέον, ο άνθρωπος από αρχαιοτάτων χρόνων έχει προσαρμοστεί εξελικτικά σε κοινωνίες όπου παρακολουθείται, κρίνεται και αναζητά την αποδοχή των ανθρώπων που συναναστρέφεται εντός της κοινωνίας που ζει. Την ανάγκη αυτή για αποδοχή χρησιμοποιούν τα σύγχρονα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έτσι ώστε να διεγείρουν το ανθρώπινο ένστικτο για επιβίωση που οδηγεί σε συνεχή ενεργοποίηση και έκκριση αδρεναλίνης και κορτιζόλης στο αίμα και τελικά σε σταδιακό εθισμό.

Η μεγάλη αλλαγή που συνέβη με την άνθηση της ψηφιακής τεχνολογίας, δεν είναι ιστορικά η πρώτη, καθώς στο παρελθόν η ανθρωπότητα έχει αντιμετωπίσει ξανά μεγάλες και απότομες αλλαγές (π.χ. η ανακάλυψη της τυπογραφίας από το Γουτεμβέργιο, η βιομηχανική επανάσταση, διάφοροι πόλεμοι, κ.α.). Φυσικά, οι αλλαγές που προκύπτουν από την έκθεση στην τεχνολογία δεν είναι όπως είδαμε πάντα επικίνδυνες, αλλά μπορούν να γίνουν αν δεν υπάρχει μέτρο και ορθολογική επιστημονική προσέγγιση. Ένα από τα πιο γνωστά αρχαιοελληνικά ρητά ανήκει στον Κλεόβουλο το Λίνδιο, ο οποίος αναφέρει: «Παν μέτρον άριστον», που σημαίνει ότι ο άνθρωπος πρέπει να αποφεύγει τις ακρότητες και να τηρεί το μέτρο κατά τη διάρκεια της ζωής του. Με αυτό το ρητό κατά νου, είναι βέβαιο ότι στα χέρια ενός εξειδικευμένου, ικανού και ισορροπημένου επιστήμονα «η γνώση είναι δύναμη».