Οι σύγχρονες προκλήσεις στην επιστήμη και στην τεχνολογία. Η συμμετοχή της κοινωνίας

Κωνσταντίνος Δεμέτζος
Καθηγητής
Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Πρόεδρος Επιστημονικής Ελληνικής Φαρμακευτικής Εταιρείας (ΕΦΕ)
Ακαδημαϊκός, Ευρωπαϊκή Ακαδημία Επιστημών και Τεχνών,
Τάξη Φυσικών Επιστημών, 2021
Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών 2018
Βραβείο εξαίρετης Πανεπιστημιακής διδασκαλίας,
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2025

Εισαγωγή
Ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι το αποτέλεσμα της οργάνωσης του ανθρώπινου είδους σε κοινωνίες και ιστορικά έχει αποδειχθεί ότι η κοινωνικοποίηση του ανθρώπου δημιούργησε την επιστήμη, την τεχνολογία και συνολικά τον πολιτισμό μας. Είναι βέβαιο ότι οι προϊστορικές κοινωνίες είχαν προβλήματα υγείας αλλά και επιβίωσης, λόγω των κινδύνων που οι άνθρωποι ήταν εκτεθειμένοι. Η έλλειψη ανθρώπινων επαφών είχε ως αποτέλεσμα η ανταλλαγή νοσογόνων παραγόντων να είναι περιορισμένη και λόγω της απομόνωσης και λόγω της μικρής κλίμακας αλληλεπίδρασης μεταξύ τους. Πριν 10.000 χρόνια η αγροτική επανάσταση οδήγησε σε μετακινήσεις που βοήθησαν στην μεγαλύτερη κοινωνικοποίηση και παράλληλα, στην εμφάνιση καταστροφικών νοσογόνων παραγόντων. Οι μολυσματικές νόσοι οδήγησαν σε ενδημικές ή πανδημικές καταστροφές οι οποίες ακολουθούσαν όπως και σήμερα θεωρίες όπως, της πολυπλοκότητας και της μη γραμμικής δυναμικής. Σήμερα ανησυχούμε για το πως μπορούμε ως κοινωνία να διαχειριστούμε μια περίοδο κρίσης, είτε αυτή είναι υγειονομική, είτε ενεργειακή, είτε οικονομική. Το διαδίκτυο και οι νέες τεχνολογίες που αναδύονται μέσα από τα επιστημονικά επιτεύγματα, δημιουργούν κοινωνική ανασφάλεια στην οποία σήμερα συμβάλλει και η έλλειψη τρόπου ελέγχου της έγκυρης πληροφορίας. Είναι προφανές ότι η επιστήμη και τα επιτεύγματα της καθώς και οι τεχνολογικές εξελίξεις αφορούν άμεσα στην κοινωνία, η οποία είναι ο τελικός αποδέκτης. Θα πρέπει να βοηθήσουμε ως επιστήμονες την κοινωνία να κατανοήσει μέσα από την εκλαΐκευση με εύληπτο τρόπο, την εξέλιξη της γνώσης, και την δημιουργία διαύλων επικοινωνίας αλλά και εμπιστοσύνης, προς την επιστημονική κοινότητα. Είναι προφανές ότι οι νέες επιστημονικές γνώσεις είναι δυσκολονόητες και η αντίσταση της κοινωνίας στην νέα γνώση λόγω άγνοιας, αλλά και παραπληροφόρησης, θα πρέπει να αντιμετωπισθεί. Η επιστήμη θα πρέπει να αποτελεί τον πυλώνα ορθής λήψης αποφάσεων προς όφελος του κοινωνικού συνόλου, με συμμετοχή της κοινωνίας. Είναι προφανές και λογικό ότι, ως επιστήμονες και ως κοινωνικά όντα, θα πρέπει να είμαστε προσηλωμένοι στην ανεξάρτητη έρευνα και στην αναζήτηση της αλήθειας. Ο προσανατολισμός και η συμμετοχή της κοινωνίας στην αρχή αυτή, δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον για την εφαρμογή των επιστημονικών ανακαλύψεων και της παραγόμενης γνώσης, η οποία θα οδηγεί στην λήψη ορθών αποφάσεων, με όφελος για την κοινωνία.

Οι Αναδυόμενες Νέες Τεχνολογίες και οι εφαρμογές τους
Ο κοινωνικός αντίκτυπος της προόδου της επιστήμης και της τεχνολογίας, είναι μεγάλος. Ως κοινωνία βιώνουμε τον βομβαρδισμό των εξελίξεων στην επιστήμη και στην τεχνολογία, την παραγωγή νέας γνώσης αλλά και την εμφάνιση νέων προϊόντων καθημερινής χρήσης. Φυσικά, όλα ξεκινούν από την πρόοδο σε θεμελιώδεις τομείς, όπως τα Μαθηματικά, η Φυσική, η Χημεία, η Βιολογία, που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τους νόμους της φύσης. Επίσης οι Επιστήμη των Υλικών, η Νανοτεχνολογία, η Βιοτεχνολογία και η Πληροφορική είναι τομείς που έχουν μελετηθεί συστηματικά και αναμένεται να παρέχουν νέα γνώση και εφαρμογές που μεταφράζονται σε νέα προϊόντα και υπηρεσίες, καινοτόμες και πρωτοποριακές, που ενσωματώνονται σε ένα ενιαίο ψηφιακό περιβάλλον. Η έρευνα και οι προσπάθειες των επιστημόνων για πολλές δεκαετίες, και η εξέλιξη της μηχανικής και των κατασκευών, δημιούργησαν νέα εργαλεία και προηγμένες εφαρμογές σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Οι τεχνολογίες που αναφέρονται παρακάτω βρίσκονται στην κορυφή των τεχνολογικών καινοτομιών και οι εφαρμογές τους θα φέρουν επανάσταση σε όλους τους τομείς και στην καθημερινή μας δραστηριότητα. Συγκεκριμένα, οι τεχνολογίες αυτές περιλαμβάνουν την εικονική πραγματικότητα (virtual reality), την τεχνητή νοημοσύνη (Artificial Intelligence, AI), τη ρομποτική χειρουργική, την τριδιάστατη εκτύπωση (3D printing) και τη βιοεκτύπωση (bioprinting), την ψηφιακή θεραπεία (digital therapies), τις ιατρικές συσκευές (medical devises), τα φορητά είδη υγείας, τη βιοπληροφορική (bioinformatics), την εξατομικευμένη ιατρική (precision medicine) και το Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats (CRISPR ) (1).
Είναι προφανές ότι όλα τα παραπάνω επηρεάζουν τις ανθρώπινες σχέσεις και νέες έννοιες αναδύονται μέσα από τις νέες τεχνολογίες οι οποίες θα πρέπει να εκλαϊκευθούν και να γίνουν κατανοητές. Η έννοια της «πολυπλοκότητας», (complexity) και η κατανόηση της συμπεριφοράς και της εφαρμογής των πολύπλοκών συστημάτων. Η θεωρία της πολυπλοκότητας κατέχει κυρίαρχη θέση στην επιστημονική σκέψη και αναφέρεται και ως «θεωρία του χάους». Έτσι, η μελέτη των αλληλεπιδράσεων του περιβάλλοντος με συστήματα, είτε βιολογικά, είτε κοινωνικά, φαίνεται ότι επηρεάζει την συμπεριφορά τους. Η βιολογία και η ανάπτυξη καινοτόμων φαρμάκων και θεραπειών, επειρεάζονται από την θεωρία της πολυπλοκότητας. Η μελέτη των βιολογικών συστημάτων, όπως ιστών και οργάνων αλλά ακόμα και η συμπεριφορά και λειτουργικότητα των κυττάρων μας, μελετώνται ως δυναμικά συστήματα, των οποίων η συμπεριφορά καθορίζεται από την δυναμική του εξωτερικού περιβάλλοντος.
Τα πολύπλοκα συστήματα σχετίζονται με προϊόντα υψηλής τεχνολογίας σε τομείς όπως: της θεραπευτικής και της πρόληψης π.χ. εμβόλια, καινοτόμα θεραπευτικά προϊόντα εναντίον νοσογόνων παραγόντων, καινοτόμα φάρμακα και θεραπείες. Επίσης, σε εφαρμογές και σε εργαλεία καθημερινότητας όπως, υπολογιστές, είδη οικιακής χρήσης, εργαλεία διδασκαλίας και το διαδίκτυο. Η κατανόηση της έννοιας της πολυπλοκότητας είναι πολύ σημαντική διότι ως εργαλείο συμβάλει στην κατανόηση της μεταβλητότητας, της τυχαιότητας και του απρόοπτου στην καθημερινότητά μας. Συμβάλει επίσης στο να λαμβάνονται οι σωστές αποφάσεις αναλύοντας τα πολύπλοκα δεδομένα. Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι η αναγνώριση της αξίας της μελέτης των πολύπλοκών συστημάτων οδήγησε στην απονομή του βραβείου Νόμπελ φυσικής το 2021 σε τρεις επιστήμονες οι οποίοι ασχολήθηκαν με την θεωρία της πολυπλοκότητας. Οι επιστήμονες Syukuro Manabe, Klaus Hasselmann and Giorgio Parisi κέρδισαν το Νόμπελ φυσικής 2021 για την σημαντική τους συμβολή στην κατανόηση των πολύπλοκων συστημάτων (Εικ.1).

Νανοτεχνολογία και Ναναπληροφορική
Το πρόθεμα νάνο (1 nm = 10-9m) χρησιμοποιείται από το International System of Units, δηλαδή από το Διεθνές Σύστημα Μονάδων και χρησιμοποιήθηκε στην λέξη νανοτεχνολογία από τον Καθηγητή του Πανεπιστημίου Επιστημών του Τόκιο Norio Taniguchi. Τα τελευταία 30 και πλέον χρόνια η παρουσία της νανοτεχνολογίας σε πολλά πεδία επιστημών, όπως της φυσικής, της χημείας της βιολογίας, των μαθηματικών, αλλά και των κοινωνικών επιστημών, έχει επηρεάσει την εξέλιξη τους. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι ιδιότητες της ύλης σε νανοδιάσταση είναι διαφορετικές και σχετίζονται με την αυξανόμενη αναλογία συνολικής επιφάνειας των σωματιδίων προς τον όγκο τους. Επίσης τα διεπιφανειακά φαινόμενα και οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των νανοσωματιδίων που σχετίζονται όχι με το Ευκλείδειο σχήμα τους αλλά με την μορφολογία τους, δημιουργούν νέες και μοναδικές ιδιότητες στα νανοϋλικά. Τις ιδιότητες αυτές τις οποίες μπορούμε να μελετήσουμε με τα υπάρχοντα επιστημονικά εργαλεία μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε για διάφορες δραστηριότητες στην καθημερινή μας ζωή αλλά και στην ανάπτυξη νεών θεραπευτικών προϊόντων και προϊόντων προστασίας όπως π.χ. εμβολίων. Η Φαρμακευτική νανοτεχνολογία, αφορά σε θεραπευτικά προϊόντα όπου τα σωματίδια έχουν διαστάσεις από μερικές δεκάδες νανόμετρα έως το όριο του 1 μ (1μ = 1000 nm) (3).

Η νανοπληροφορική (nanoinformatics) έχει οριστεί ως «η επιστήμη και η πρακτική του προσδιορισμού των πληροφοριών που σχετίζονται με την νανοκλίμακα’’. Επίσης η νανοπληροφορική περιλαμβάνει την ‘ανάπτυξη και εφαρμογή αποτελεσματικών μηχανισμών για τη συλλογή, επικύρωση, αποθήκευση, κοινή χρήση, ανάλυση, μοντελοποίηση και εφαρμογή των πληροφοριών». Η νανοπληροφορική είναι απαραίτητη για την έξυπνη ανάπτυξη και τον συγκριτικό χαρακτηρισμό των νανοϋλικών, για τον σχεδιασμό και την χρήση βελτιστοποιημένων νανοσυσκευών και νανοσυστημάτων και για την ανάπτυξη προηγμένων διαδικασιών για παρασκευή οργάνων και κατασκευών. Μέσω της νανοπληροφορικής πραγματοποιείται η μετάβαση και η ολοκλήρωση δεδομένων από την κλινική και γονιδιωματική της έκφραση, στο μοριακό επίπεδο. Οι τεχνικές εξόρυξης δεδομένων (data mining) και μηχανικής μάθησης (Machine Learning, ML) είναι απαραίτητες, ενώ η ενοποίηση της Υπολογιστικής Χημείας και της Επιστήμης Υπολογιστικών Υλικών με τη μηχανική μάθηση (Machine Learning, ML) και την τεχνητή νοημοσύνη (Artificial Intellingence, AI) είναι μια ισχυρή προσέγγιση για τον συσχετισμό της σύνθεσης και της δομής των βιοϋλικών και των νανοσωματιδίων με τις λειτουργικές τους ιδιότητες. Οι νέες βάσεις μεγάλων δεδομένων (Big Data, BD) βοηθούν την ανταλλαγή δεδομένων και την ανάπτυξη προτύπων και, καθώς τα δεδομένα για τα νανοϋλικά αυξάνονται, θα συμβάλλουν στη δημιουργία μεθόδων που είναι κατάλληλες για εφαρμογή στη νανοκλίμακα. Η νανοπληροφορική θα είναι επίσης ένα ουσιαστικό εργαλείο για τον προσδιορισμό τοξικών φαινομένων ή ανεπιθύμητων ενεργειών, από την εφαρμογή της νανοϊατρικής. Διαθέσιμα in silico εργαλεία θα διευκολύνουν την προσομοίωση των αλληλεπιδράσεων και των μηχανισμών τοξικότητας, δίνοντας τη δυνατότητα σύνδεσης τους με εξατομικευμένα δεδομένα ασθενών, προκειμένου να προβλεφθεί η ανταπόκρισή τους σε πιθανά φάρμακα. Μια τέτοια προσπάθεια περιλαμβάνει τη χρήση της πλατφόρμας cloud NanoSolveIT, όπου βιβλιοθήκες νανοϋλικών, που περιείχαν φυσικοχημικά, μορφολογικά και βιολογικά δεδομένα, συσχετίστηκαν μέσω νέων μεθόδων νανοπληροφορικής με πιθανές αρνητικές επιπτώσεις. Αυτή η προσέγγιση επιτρέπει επίσης την πρόβλεψη των επιπτώσεων των λιγότερο μελετημένων υλικών. Τέτοια εργαλεία θα καθοδηγήσουν τη βιομηχανία στην ανάπτυξη καινοτόμων φαρμακευτικών προϊόντων, καθώς και τους ρυθμιστικούς φορείς, ώστε να μπορούν να τα αξιολογήσουν και να δημιουργήσουν ένα ρυθμιστικό περιβάλλον εξίσου προηγμένο με τα υλικά και τα προϊόντα που αναπτύχθηκαν.

Βιοτεχνολογία
Ως Βιοτεχνολογία ορίζεται η τεχνολογία των βιολογικών διεργασιών στις οποίες χρησιμοποιούμε μικροοργανισμούς, ή προϊόντα αυτών, όπως ένζυμα, δευτερογενείς μεταβολίτες και αντισώματα, για την παραγωγή χρήσιμων ή εμπορικά αξιοποιήσιμων προϊόντων και για την παροχή υπηρεσιών προς όφελος του ανθρώπου (Εικ. 2). Με τον όρο βιοτεχνολογία εννοούμε ένα ευρύ φάσμα διεργασιών από την παραγωγή πρωτεϊνών , μέχρι γονιδίων. Στα βιοτεχνολογικά προϊόντα περιλαμβάνονται φαρμακευτικές πρωτεΐνες, τροφές, απορρυπαντικά, λιπάσματα, φυτοφάρμακα κ.α., ενώ στις υπηρεσίες περιλαμβάνεται ένα πλήθος εφαρμογών, από την επεξεργασία λυμάτων και αποβλήτων ως την ιατρική διάγνωση, ή τα επιτεύγματα της γονιδιακής θεραπείας. Η βιοτεχνολογία χρησιμοποιεί και αξιοποιεί τις επιστημονικές επιτυχίες της μοριακής βιολογίας και χρησιμοποιεί ένα πλήθος τεχνικών, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται η γενετική μηχανική (ανασυνδυασμένο DNA), μέθοδοι ιστομηχανικής και καλλιεργειών κυττάρων σε μεγάλη κλίμακα, η αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης (PCR) κλπ.
Οι εφαρμογές της βιοτεχνολογίας στις επιστήμες υγείας, στην προστασία του περιβάλλοντος, και στην ανθρώπινη διατροφή, σε συνδυασμό με βιοϊατρική τεχνολογία, έχουν δημιουργήσει ένα εξαιρετικό περιβάλλον για την κατανόηση των λειτουργιών των κυττάρων των ιστών και του ανθρώπινου οργανισμού (https://el.wikipedia.org/wiki).

 

Τεχνητή Νοημοσύνη
Τεχνητή Νοημοσύνη (Arificial Intellingence, AI). ‘Τεχνητή Νοημοσύνη (ΑΙ) ορίζεται η ικανότητα των μηχανών να εκτελούν εργασίες που συνήθως συνδέονται με νοήμονα όντα’ (1). Σύμφωνα με την Encyclopedia Britannica, η τεχνητή νοημοσύνη είναι ‘η ικανότητα ενός ψηφιακού υπολογιστή ή ενός ρομπότ ελεγχόμενου από υπολογιστή να εκτελεί εργασίες που συνήθως συνδέονται με ευφυή όντα’. Ο όρος χρησιμοποιείται συχνά στο έργο της ανάπτυξης συστημάτων ‘προικισμένων’ με τις διανοητικές διαδικασίες που είναι χαρακτηριστικές των ανθρώπων, όπως η ικανότητα να συλλογίζονται, να ανακαλύπτουν νoήματα, να γενικεύουν ή να μαθαίνουν από την εμπειρία του παρελθόντος. Αυτοί οι ορισμοί μας βοηθούν να συνειδητοποιήσουμε, αφενός, τους περιορισμούς των τρεχουσών πλατφορμών, αλλά από την άλλη, τις απεριόριστες δυνατότητες ανάπτυξης και μελλοντικών εφαρμογών τους. Στον τομέα της υγείας, η συνεχώς αυξανόμενη πολυπλοκότητα των δεδομένων καθώς και η ποσότητα των πληροφοριών, καθιστά αναγκαία τη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης. Η διάγνωση και η θεραπεία και η συμμόρφωση των ασθενών, η επεξεργασία της φυσικής γλώσσας και οι διοικητικές λειτουργίες είναι ορισμένοι γενικοί τομείς εφαρμογής όπου η τεχνητή νοημοσύνη θα κάνει τη διαφορά, αυξάνοντας την αποτελεσματικότητα της υγειονομικής περίθαλψης.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη θα χρησιμοποιηθεί για τον έλεγχο βιολογικών συστημάτων και την κατασκευή νανοϋπολογιστών. Οι Kriegman et al. πρόσφατα κατάφεραν να κατασκευάσουν έναν αγωγό βασισμένο σε AI που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη δημιουργία λειτουργικών και επαναπρογραμματιζόμενων μορφών ζωής (4). Όπως τόνισαν, τα ζωντανά συστήματα, όπου τα κύτταρα είναι τα δομικά στοιχεία, έχουν την πολυπλοκότητα, τη λειτουργικότητα, την προσαρμοστικότητα και την έμφυτη αντίσταση στις εντροπικές αλλαγές που θα επιτρέψουν την αντιμετώπιση όλων των παθολογιών και αναπηριών. Ο χειρισμός τους είναι πλέον εφικτός και η συμπεριφορά τους μπορεί να προγραμματισθεί, χρησιμοποιώντας εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης για να επιτευχθεί καθοδηγούμενη αυτοοργάνωση (self-assembly) υλικών και επιθυμητές μορφολογίες και συνέργειες. Αυτά μπορούν στη συνέχεια να χρησιμοποιηθούν ως ‘έξυπνα’ οχήματα χορήγησης φαρμάκων (smart drug delivery systems), σε εφαρμογές τριδιάστατης βιοεκτύπωσης και σε οποιοδήποτε γνωστό βιοϊατρικό πεδίο.

Ψηφιακός μετασχηματισμός. Έρευνα και καινοτομία
Η έρευνα και καινοτομία στον τομέα της υγείας είναι συνάρτηση των απαραίτητων πόρων για να μπορέσουν οι ερευνητές να προχωρήσουν την έρευνα χρησιμοποιώντας όλα τα επιστημονικά και τεχνολογία εργαλεία. Στην παγκόσμια οικονομία οι εξελίξεις είναι καταιγιστικές και τα επενδυτικά κεφάλαια ξεπερνούν τις όποιες προβλέψεις. Στην Ευρώπη οι διαθέσιμοι πόροι που προβλέπονται από το ταμείο ανάκαμψης, το ΕΣΠΑ, και το ταμείο δίκαιης ενεργειακής μετάβασης, ξεπερνούν τα δεκάδες δισεκατομμύρια. Οι πόροι θα υπηρετήσουν προκαθορισμένους σκοπούς και κατευθύνονται στην πράσινη μετάβαση και στον ψηφιακό μετασχηματισμό, όπως επίσης στην εξωστρέφεια και στην καινοτομία. Η δημιουργία κόμβων υγείας (Health Hub) οι οποίοι θα διεκδικήσουν τα 7.6 δισεκατομμύρια ευρώ που θα διατεθούν από το πρόγραμμα «Ορίζοντας, 2021-2027» (Horizon 2021-2027), έχουν στόχο τον ψηφιακό μετασχηματισμό του τομέα της υγείας και των φαρμάκων με δεξιότητες που θα γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ έρευνας και πρακτικής εφαρμογής των νέων τεχνολογιών. Η δημιουργία νέων επιστημονικών προσεγγίσεων δημιουργεί νέο θεραπευτικό οικοσύστημα που εντάσσει την πληροφορία (information) και τα μεγάλα δεδομένα (big data), στην κορυφή του ψηφιακού μετασχηματισμού. Εκτός των ερευνητικών προοπτικών και των αποτελεσμάτων που θα προκύψουν, η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας δημιουργεί ένα νέο περιβάλλον απαιτήσεων και ανταγωνισμού μεταξύ των νέων επιστημόνων στο επιστημονικό και τεχνολογικό οικοσύστημα που δημιουργείται στην Ευρώπη. Είναι προφανές ότι οι άνθρωποι θα πρέπει να μπορούν να συνυπάρξουν στο νέο αυτό οικοσύστημα με ηθικούς κανόνες και με επίλυση των ηθικών διλλημάτων που θα δημιουργήσουν οι εξελίξεις και ο επιστημονικός αλλά και κοινωνικός μετασχηματισμός τα επόμενα χρόνια. Η ηθική πρέπει σίγουρα να είναι μέρος της ατζέντας της επιστήμης. Η εκπαίδευση της κοινωνίας στα νέα επιστημονικά πρότυπα, στον ψηφιακό μετασχηματισμό θα βοηθήσουν στην επίλυση των όποιων ηθικών διλλημάτων θα αναδυθούν και θα αμβλύνουν τις διαφωνίες σε ένα κοινό σύμφωνο συνύπαρξης με κανόνες ηθικούς και με βάση τις ανθρώπινες αξίες.

Επίλογος
Θα πρέπει η εμπιστοσύνη της κοινωνίας στην επιστήμη και στην παραγόμενη γνώση να αποτελεί πρωταρχικό μέλημα, πρωτίστως της επιστημονικής κοινότητας. Θα πρέπει να διασφαλίσουμε ότι η κοινωνία κατανοεί και συμμετέχει στις επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις και οι επιστήμονες θα πρέπει να εκλαϊκεύουν δύσκολες επιστημονικές έννοιες. Η ψυχολογία, ο πολιτισμός, η κουλτούρα, η παράδοση και το γνωστικό και πολιτισμικό επίπεδο, καθώς και άλλοι παράγοντες θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη στην προσπάθεια εκλαΐκευσης δύσκολων επιστημονικών εννοιών. Επίσης θα πρέπει να τονίσουμε ότι, η εφαρμογή των επιστημονικών εξελίξεων σε προϊόντα τεχνολογίας, θα πρέπει να συνδέεται με τις αρχές του κράτους δικαίου, των θεμελιωδών ανθρώπινων δικαιωμάτων, αλλά και της αναλογικότητας.
Εκείνο που πρέπει να διεκδικήσουμε, είναι η συμμετοχή μας στην «πεμπτουσία της δωρεάς της ζωής» που μας χαρίσθηκε από το ακατανόητο και το ασύλληπτο, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης αναφέρει στην «Συμπαντική του Αρμονία». Η λέξη αρμονία κατά τον παππού όλων μας, τον Όμηρο προέρχεται από το αρμός που σημαίνει «σύνδεσμος» και «συμφωνία» ως αποτέλεσμα ισορροπίας. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι η φύση, έχει νόμους και κανόνες προερχομένους από την κοσμογονική μήτρα, αενάως γλιστρώντας στο σύμπαν. Η συνομιλία με τον κόσμο που δεν βλέπουμε (μικρο- και μεγακοσμο/ σύμπαν) θέλει αγώνα και προσπάθεια, εσωτερική πάλη και αντίσταση για να τον κατανοήσουμε και μέσα από την γνώση να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε το δίκτυ ασφαλούς και με αξιοπρέπεια συμβίωσης με τους συνανθρώπους, μέσα από την ηθική, χωρίς διλλήματα. Η κοινωνική συνοχή πρέπει να αποτελεί κύριο μέλημα και η επιστημονική κοινότητα θα πρέπει να το λάβει σοβαρά υπόψη της, ώστε να οδηγούμαστε στην αποδοχή από την κοινωνία των επιστημονικών εξελίξεων, και της νέας γνώσης που θα οδηγήσουν στην ευημερία της κοινωνίας.

Ο Max Plank το 1910 διακήρυξε
«….σήμερα κανένας πλέον φυσικός νόμος δεν θεωρείται σίγουρος πέρα από κάθε αμφιβολία, και κάθε αλήθεια της φυσικής είναι ανοιχτή σε αμφισβήτηση. Συχνά μοιάζει σαν να χαράζει και πάλι μια εποχή χάους για τη θεωρητική φυσική».
«Σήμερα μοιάζει να χαράζει μια νέα εποχή αμφισβήτησης και απαιτείται ένας νέος επιστημονικός και κοινωνικός Διαφωτισμός με βάση τις ανθρωπιστικές αξίες».